Dünya ekonomisinin motoru konumunda olan ABD ekonomisinde yeni bir fazla üretim krizi patlak verdi. Bu ülkede sanayi üretimi 2000 yılının 3. çeyreğinden bu yana sürekli geriliyor. Üretimdeki en güçlü gerileme bu yılın Ekim ayında gerçekleşti; 11 yıldan bu yana en güçlü mutlak gerileme, krize doğru gelişmenin başlangıcından bu yana ekonomide yüzde 6,5 oranında bir mutlak gerileme söz konusu. Bugün Amerikan ekonomisi Temmuz 1999'daki seviyesinde.
Amerikan sanayinde kapasite kullanımı düştü. Bugün mevcut kapasitenin ancak yüzde 74,8'i kullanılıyor. Yani Haziran 1983'deki kapasite kullanımına denk düşen bir oran.
Japon ekonomisi, '90'lı yılların ikinci yarısından bu yana sürekli krizle, yapısal sorunlarını aşmakla uğraşıyor. Bu ülkede sanayi üretimi 2001'in Şubat ayından bu yana hızla düşüyor; Japon sanayi üretimi Nisanda yüzde 4,1, Temmuzda yüzde 9,8 ve Eylülde de yüzde 11,5 oranlarında mutlak geriledi. Bugün için Japon sanayi üretimi 1999'un başındaki seviyesinde bulunuyor.
AB (15 ülke) ülkelerinde ekonominin gelişme durumu, "iyi" olmaktan başka her şeye benziyor. Bu ekonomik entegrasyon ülkelerinde de sanayin ve GSMH'nın büyüme oranları sürekli geriliyor. İngiltere, Finlandiya, İspanya gibi ülkelerde sanayi üretimi mutlak geriliyor. Açık ki bu ülkeler de yeni bir fazla üretim krizi içindeler.
Alman ekonomisinin durumu da diğerlerinden pek farklı değil. Uzun bir dönem, değeri yükselen dolardan yararlanan Alman ekonomisi (ihracat) şimdi aynı ihracat silahı tarafından vuruluyor. Hazirandan bu yana yurt dışı siparişler geriliyor. Bu gerileme Eylülde yüzde 17,8 oranına vardı. Yılın çeyrekleri bazında karşılaştırıldığında Alman sanayi üretiminin bu yılın 2. çeyreğinde yüzde2,3 ve 3. çeyreğinde de yüzde 0,4 oranında gerilediğini görürüz. Hazirandan bu yana sanayide de siparişler geriliyor. Eylülde bu gerileme, Ağustos ayına göre yüzde 6,5 oranına varmıştı.
Alman inşaat sektörü 2000 yılından bu yana krizde. Bu sektörde mutlak gerileme 2001'de 2000'e göre yaklaşık yüzde 10 civarında. İnşaat sektöründeki gerileme, sanayi sektörünün büyüme verilerini geriye çekiyor. Ama sanayi üretimi büyüme oranlarının gerilemesinin esas nedeni bu değil. Sanayin çekirdeğini oluşturan yatırım malları üretimi (otomobil sektörü de dâhil) 2000 yılında yüzde 10,9 oranında büyümüştü. Bu sektördeki büyüme 2001'in ilk çeyreğinde yüzde 11,4 oranında gerçekleşirken, aynı yılın 2. çeyreğinde yüzde 3,5 ve 3. çeyreğinde de yüzde 0,5 oranında gerçekleşmişti.
Elektro sanayinde üretim artışı 2000 yılında yüzde 35 oranındaydı. Bu büyüme oranının 2001 yılı itibariyle ancak yüzde bir olacağı tahmin ediliyor.
2001 yılının başından bu yana faizler ABD'de 11, Avrupa Alanı'nda 4 ve Japonya'da da iki defa düşürüldü. Ekonomiyi canlandırmak için; parayı (sermayeyi) ucuzlatmak için alınan bu tedbirler, krize doğru gidişi durduran çare olmadı.
Amerikan emperyalizminin krize doğru gidişi durdurmak için konjonktürel programlar çerçevesinde harcadığı bir kaç yüz milyar dolar da çare olmadı. Öyle ki bu yılın başında uygulamaya konan 40 milyar dolarlık konjonktür programı neredeyse tamamen etkisiz kaldı. Petrol fiyatlarının yüzde 40 oranında düşmesi, yani petrolün ucuzlaması da ekonominin yönünü değiştiremedi.
Rusya ve Çin, gelişen ve giderek dünya ekonomisini etkisi altına alan bu krizden ne denli etkilenirler, bunu bilmiyoruz. Ama açık olan şu; Bütün emperyalist ülkeleri etkisi altına alan bu krizde öncelikle büyük tekeller topun ağzındalar;
-Çünkü devasa boyutlara varan bir sermaye fazlalığı, azami kar getirmeyen bir sermaye birikimi söz konusu. Bu sermaye, büyük tekellerin elinde ve bu nedenden dolayı yıkım, öncelikle onları vuracak.
-Bunun ötesinde yeni sömürgecilik, neoliberalizm şemsiyesi altında azgınca sürdürülen talan, sonuç itibariyle emperyalizme bağımlı çoğu ülkeyi kronikleşen bir borç krizine sürüklemiştir. Bir bütün olarak yeni sömürgeciliğin krizi, bu krize neden olanları; emperyalist ülkeleri vuruyor.
-Ayrıca, pratiğin de gösterdiği gibi, krizi engelleme programları işe yaramıyor, sonuç vermiyor.
Bu nedenlerden dolayı giderek dünya ekonomik krizi özelliğini alan bu ekonomik krizde büyük yıkımların ve alt üst oluşları gündeme gelmesi beklenmelidir.
Emperyalist burjuvazi yeni bir ekonomik krize doğru gidişin ve bazı ülkelerde krizin patlak vermesinin nedenini 11 Eylül saldırısında arıyor. Bu saldırıyı krizin nedeni olarak gösteriyor. Şüphesiz ki bu saldırının dünya ekonomisine olumsuz bir etkisi olmuştur, ama krizin nedeni olmamıştır, olamaz da.
Özellikle Amerikan emperyalizmi bu saldırıyı bahane ederek savaş politikalarını, yaşadığımız saldırgan politikasını, jeopolitik açılımı doğrultusunda geliştirmiş ve kullanmıştır/kullanmaktadır.
Saldırıdan sonra dünya borsaları, Amerikan borsasından etkilenerek değer kaybına uğramış ve bu da reel ekonomiyi; maddi eğerlerin üretildiği sektörleri, örneğin sanayi, oldukça olumsuz etkilemiştir. Bu etkilenmenin sonucu olarak, örneğin Alman borsası, Mart 2000'den bu yana, dönem dönem, yüzde 60 oranına varan bir değer kaybına uğramıştır. Bu, 30 en büyük Alman anonim şirketinin yaklaşık bir trilyon marka varan zararı anlamına geliyor.
Pek hissedilmese de yaşanan, bir borsa krizidir ve bu kriz, bugün öncelikle hisse senedi mübadelesi üzerinden gerçekleştirilen firma birleşmeleri ve devralmaları vasıtasıyla sürekli sermaye kıyımını zorlaştırıyor. Borsa krizinden dolayı bu yılın ilk yarısında dünya çapında firma birleşmelerinin değeri yüzde 54 oranında ve birleşen firmaların sayısı da yüzde 25 oranında geriledi. Bu durum çok uluslu tekellerin elinde aşırı biriken sermayenin yok edilmesini zorlaştırmaktadır.
Tabii ki, burada dikkat edilmesi gereken nokta, borsanın ekonomik krizin nedeni olmadığı, en fazlasıyla krizin patlak vermesini ve derinleşmesini hızlandıran bir faktör; üretimin gelişmesinin bir ifade biçimi olduğudur.
Yeni dünya ekonomik krizinin; en azından ABD, Japonya, Almanya, İngiltere, İspanya, Finlandiya gibi ülkelerde patlak veren ekonomik krizin nedeni;
a-süreklilik arz eden devasa boyutlara varmış kapasite fazlalığında,
b-ulusal ve uluslararası alanda yığınların alım gücünü aşan üretimde,
c-teknolojinin sürekli yenilenmesinde, yani yapısal krizde aranması gerekir.
Gelişen dünya ekonomik krizi Türkiye'yi, Türkiye ekonomisini nasıl etkiler?
Buna bir açıklık getirmek için önce bazı verileri değerlendirelim.
Önce, ekonomi ne derece dibe vurmuştur veya ekonomi, hareketinin hangi devresinde bulunuyor sorusuna cevap arayalım ve sonra da buna bağlı olarak Türk ekonomisini, bulunduğu aşamada etkileyen olumlu ve olumsuz faktörleri tespit etmeye çalışalım.
2000 yılı verilerini karşılaştırma yapılması için aktardık. Kasım ve Aralık ayı verilerinin nasıl çıkacağını bilmiyoruz, ama 1997=100 bazında aylık veriler, sanayi üretiminin Haziran-Ekim döneminde dibe vurduğunu gösteriyorlar. Gerçeğe daha yakın sonuçları üç aylık ortalama değerler gösteriyor. Bu verilere göre de sanayi üretimi yılın 2. çeyreğinde, yani Nisan-Mayıs-Haziran aylarında dibe vuruyor. Sonraki aylarda (3. çeyrekte) önemsiz de olsa bir canlanmanın olduğunu görüyoruz (Aylık verilerde bu görülmüyor).
Sorunun bir yönü böyle.
Bu istatistik verileri başka açıdan da değerlendirebiliriz. 1997=100 bazında aylık sanayi üretimi endeksi, yukarıdakinden farklı sonuçlara götürüyor. 2001'de ekonomi, 1997'ye göre Mart ayında yüzde 14,1 oranlık mutlak gerilemeyle dibe vuruyor. Sonraki dönemde istikrarsız ama olumlu bir gelişme; 1997'deki seviyesine yaklaşan bir gelişme söz konusu. Bu verilere göre sanayi üretimi, 2001'in Mart ayında, 1997'nin Mart ayındaki değerinden yüzde 14,1 oranında geride. Ama Ekim ayında ancak yüzde 1,1 oranında geride. Yani sanayi üretimi Ekim ayında neredeyse 1997 Ekimindeki seviyesini yakalayacak duruma gelmiş.
Aynı eğilimi üç aylık ortalama değerlerde de görüyoruz. Bir önceki döneme göre sanayi üretimi 2001 yılının 1. çeyreğinde yüzde 15,9 oranında mutlak gerilerken, 2. çeyreğinde yüzde 3,5 ve 3. çeyreğinde de yüzde 4,4 oranında mutlak artmış.
Bu verilerden çıkartabileceğimiz sonuç şudur; Sanayi üretimi ve dolayısıyla ekonomi, bu yılın 2. çeyreğinde dibe vurmuştur. Ekonomi, devrevi hareketinin kriz aşamasına bu dönemde girmiş ve şimdi bu aşamadan çıkma eğilimi gösteriyor.
Kapasite kullanımı da başka bir göstergedir. İmalat sanayinde kapasite kullanımı 2001 yılının Nisan ayında dibe vuruyor; mevcut kapasitenin ancak yüzde 68'i kullanılıyor. Şubat ayında yüzde 70,2'si ve Mayıs ayında da yüzde 70,3'ü kullanılıyor. İmalat sanayinde kapasite kullanımı Nisan ayından itibaren nispeten istikrarlı bir şekilde sürekli artıyor ve Ekim ve Kasım aylarında yüzde 74,6 oranlarında gerçekleşiyor. Kapasite kullanımındaki bu durum, hem üretimin ne zaman dibe vurduğunu ve hem de ne zamandan beri belli bir canlanmanın söz konusu olduğunu açıklar. Yani kapasite kullanımı verileri, yukarıdaki verilere dayanarak tespit ettiğimiz gelişme eğilimini doğrulamaktadır.
Hangi faktörler ekonominin gelişme seyrini etkiler?
Ekonominin hangi yönde gelişeceğinde önemli bir faktör olan borç çevirme sorunu atlatılmış gibi gözüküyor. Yani Türk ekonomisi, borçlanma krizinin eşiğinden döndü. İç ve dış borcun çevrilebilirliğinin sağlanması hem yurt dışı mali kurumların Türkiye'ye bakışında, hem de yurt içindeki güvensizliğin aşılmasında önemli bir rol oynadı(x). Türk burjuvazisi böyle bir gelişmeyi kendi yetenek ve olanaklarıyla yakalamadı. Sadece bu sorunda değil, bir bütün olarak Türk ekonomisinin seyrini etkilemede dış faktörler belirleyici olmuştur. Yani Türkiye'nin jeostratejik konumu, ekonomisinin can simidi olmuştur. Özellikle Amerikan emperyalizmi ve aynı zamanda, bölgemiz üzerinde hegemonya iddiasında olan AB’nin emperyalist ülkeleri, ekonomisi bir nebze istikrarlı ve toplumsal alt üst oluşlar yaşamayan bir Türkiye'nin kendi çıkarlarına daha iyi hizmet edeceğinden hareketle, sadece, kapitalist ekonominin olağan krizinden dolayı değil, 75 yıllık birikmiş yapısal sorunlarından dolayı da dökülen ekonomi ve toplum düzenini reforme ederek ayakta tutmaya çalışıyorlar.
Türk burjuvazisi bu konumundan dolayı, bu yıl boyunca sürekli dış kaynak buldu. 11 Eylülden sonra, daha önce hayal edemediği yeni kaynaklara da ulaştı. Açık ki pompalanan bu yabancı sermaye, ekonominin yeniden hareketlenmesini ateşliyor. Burada, krizin nedeni olmayan faktörlerin, krizden çıkışı hızlandıran faktörlere dönüştüğünü görüyoruz.
Ama madalyonun bir de diğer yüzü var: Bu da dünya ekonomisinin durumudur. Dünya ekonomisinin, özellikle, Türkiye'ye, konumundan dolayı önem veren emperyalist ülkelerin (ABD, AB ülkeleri), ne denli derin ve kapsamlı bir kriz içinde olacakları, ne denli kendi sorunlarıyla boğuşmak zorunda kalacakları, Türk ekonomisi ile ilgilenmelerinin çapını belirleyecektir. Dünya ekonomisinin krizde olması, Türk ekonomisini olumsuz etkileyecektir. Ama derinleşen bir dünya krizi sürecinde, krizden çıkan bir ekonomi durumu yakalanırsa bu, başka ülkelerin sırtından, onların yetersizliklerinden yararlanmayı ve burjuvazinin de beklemediği bir ekonomik gelişmeyi beraberinde getirebilir. Türk ekonomisi bu iki olasılığa; dünya krizi ile birlikte ve onun etkisiyle krizle boğuşma veya fırsattan yararlanma olasılığına hemen hemen aynı derecede uzak veya yakındır.
Dünya ekonomisinin krize girmesi bizi, ulusal ve uluslararası arenada sadece pratik-politik sorunlarla karşı karşıya bırakmayacaktır. Bu sorunların yanı sıra bu kriz, revizyonist bloğun dağılmasından sonraki gelişmelerin; kapitalist ekonomideki bir kısım yeni olguların kedisini ve sonuçlarını da içeren ve etkileyen bir kriz olacaktır. Bu nedenle bu kriz, sonuç itibariyle şimdiye kadar tartışılmayan, ama sürekli gündemi zorlayan sorunların tartışılmasına yol açacaktır.
-'90'lı yıllardan bu yana uluslararası kapitalist üretimin örgütlenmesinde yeni olan,
-Kapitalist üretim biçiminin uluslararasılaşması ve proleter devrimin sorunları,
-Dünyanın yeniden paylaşımında değişimin olup olmadığı,
-Kapitalist dünya sisteminin yapısında değişimin olup olmadığı,
-Çok uluslu tekellerin, üretimin seyrini dünya çapında nasıl etkiledikleri veya yönlendirdikleri,
-Burjuva, küçük burjuva "küreselleşme" teorileriyle mücadele,
-Bu gelişmelerden ve tartışmalardan sınıf mücadelesinin strateji ve taktiği için sonuçlar çıkartmak vs. vs.
---------------
x) "Yastık altındaki" paranın ekonomideki yeri ayrı bir tartışma konusudur. Ama şu kadarını belirtelim: Türkiye'de ne zaman mali sorunlar kriz boyutuna varır ve borçlanma, ödeme, paranın değeri gündeme oturursa, parası olanların sığındığı liman dolar olmuştur. Devalüasyon korkusu, TL'den kaçışı hızlandırmış ve bir anda insanlar, normal koşullarda harcaması gerektiği miktarı döviz veya dolar olarak "yastık altı"na koymuştur. 2000 yılının Kasım-Aralık aylarındaki mali sarsıntı döneminden itibaren de böyle bir süreç yaşanmış ve TL'den kaçış, dolara yöneliş, harcamama ve "yastık altı"nda biriktirme Şubat krizinden sonra geniş boyutlar almıştır. Böylece, harcanmaya, "yastık altı"nda tutularak ekonomik ilişkilerden çekilen para, sanayi üretiminde düşüşe neden olmuştur. Yani mali krizin, devalüasyonun etkisi, TL'den kaçış; mali sektörün sorunları, sanayi üretimini olumsuz etkilemiştir. Bu nedenlerden dolayıdır ki, DIE’nin yayımladığı göstergelerde yer alan "iç pazar talep yetersizliği" kısmında oranlar, 2000 ve 2001 yılı başında birbirine yakınken, fark yılsonuna doğru giderek açılmaktadır. Yani bir alım yetersizliği, kapitalist açısından iç pazarın daralma durumu söz konusu. Bundan dolayı da üretimin gerilemesi. Peki şunu soralım. Mali sarsıntı, mali kriz olmasaydı, TL'den kaçış olmasaydı, milyarlarca dolarla ifade edilen miktar "yastık altı"nda tutulur muydu, yoksa tüketim için kullanılır mıydı? Veya bir kaç haftadan beri piyasaların "yüzünü güldüren" ve kapasite kullanım oranını da attıran o paralar nereden çıktı? Dış kaynakla beslenen güven sonucunda, harcanmayan/saklanan miktarlar iç pazara sürülüyor. Bunun fazla üretim kriziyle değil, mali krizle ilişkisi kurulmaksızın; bu gerçek göz önünde tutulmaksızın iç talepteki durum; gelişme eğilimi doğru saptanamaz.
