2009'un Mart-Nisan aylarında başlayan sanayi üretimindeki artış, burjuva ekonomistleri „krizden çıkılıyor“ doğrultusunda değerlendirmeler yapmaya yöneltti; öyle ki konjonktür yükselişinin başladığından da bahsedenler oldu. Şüphesiz söz konusu dönemde sanayi üretiminde belli bir kıpırdanma olmuştur ve bu kısmen hala devam etmektedir. Ama bu, dünya ekonomisinin krizden çıktığı anlamına asla gelmez. 2008 krizinin çelişkili bir konjonktür seyri sergilediği ve bunun da kapitalist ekonominin öyle kolay kolay krizden çıkamayacağını gösterdiği açıktır; bir dizi gösterge, sanayi üretiminin dibe vurduğunu gösterirken, bir dizi gösterge de konjonktürün durgunluk aşamasında belli bir süre kalacağını göstermektedir. Konjonktür gelişmesinin zikzaklar çizerek; bazen mutlak küçülerek, bazen büyüyerek ilerleyeceği bir sürece girilmiştir. Bu süreçte ekonominin mevcut dibe vurmasını; en derin gerileme noktasını da geçen, daha da düşen bir gelişme de yaşanabilir. Her halükarda bunlar olasılıklar olarak görülmelidir.
Mayıs 1931'de E. Varga 1929-32 dünya krizini değerlendirirken şu tespiti de yapıyordu: „Şu kadarı açık ki, bu sene de kapitalist dünya için bir kriz yılı olacaktır...Kapitalizmin genel krizinden en çok etkilenen ülkelerde durgunluk kronik bir karakter alacaktır... Diğer ülkelerde durgunluk canlanmaya ve iyi bir konjonktüre geçebilir. Önemli olan, akut kriz aşamasının geride kalmasından sonra bütün ülkeleri ve bütün sektörleri kapsamına alan bir canlanmanın, aynı biçimde kapitalizmin yeni bir istikrarlaşmasının asla gerçekleşmeyeceğidir...Tam tersine: Durgunluk aşaması derin ve uzun süreli olacaktır; yükselişin olabileceği ülkelerde -şayet yükselme durumu olursa- bu, kısa, görece olacaktır ve yüksek olmayacaktır; takip eden kriz aşaması şimdikinden daha derin ve daha ağır olacaktır” (Eugen Varga; “Die Krisentheorie von Marx und die Probleme der Weltwirtschaftskrise” -”Marks'ın Kriz Teorisi ve Dünya Ekonomik Krizi Sorunları”. Yayımlandığı yer; Wirtschaft und Wirtschaftspolitik, 1. Vierteljahr 1931, internationale Pressekorrespondenz, 11. Jg. 1931, Nr. 43, 9. Mai 1931, Reprint Westberlin 1977).
Varga bu değerlendirmeyi yaptığında kriz yaklaşık iki seneden beri kapitalist dünya ekonomisini kasıp kavuruyordu. İki senelik bir kriz tecrübesine; bu anlamda veri bolluğuna rağmen Varga'nın değerlendirmesi oldukça temkinli. Bazı ülkelerin, örneğin dinamik yapısından, yükselen dünya gücü olma özelliğinden dolayı ABD'nin kısa zamanda kendini toparlayacağı ve çöküş sürecinde olan İngiltere'de krizin kronik bir karakter alacağı tespitini yapıyordu. Varga'nın söz konusu dünya kriziyle ilgili çoğu tespitinin doğruluğu yaşam tarafından kanıtlanıştır.
Yaşanan kriz sürecinde de böyle bir benzerlik oluşur mu burası bilinmez, ama oluşması için nedenler yok değil; Çin yükselen bir ülke ve üstelik krize de girmedi. Hindistan da yükselen bir ülke ve o da krize girmedi. Buna karşın ABD, çöküş sürecinde olan hegenom güç. İngiltere, Fransa, Japonya da bu kategoride ele alınabilir.
Benzerlikler ve benzemezlikler ortada. 2008 krizinin şimdiye kadarki aylarında görülen gelişme bu krizin, 1929-32 krizi kadar derin olmayacağını, ama en azından 1929-32 krizi ve sonrasında yaşanan uzun bir durgunluk dönemi yaşanmasına yol açacak kadar derin olabileceğini göstermektedir.
Bunun böyle olmasında başta Çin ve Hindistan olmak üzere Brezilya vb. ülkelerin önemli bir rolü olacaktır. Bu ülke ekonomileri krizde değil ve mevcut halleriyle, açık ki, dünya ekonomik krizinin daha da derinleşmesini engelleyen bir rol oynamaktalar. Ama mevcut güçleriyle dünya ekonomisini krizden çekip çıkartacak durumda da değiller.
1929=100 ve 2005=100 bazındaki karşılaştırmalar Japonya hariç diğer ülkelerde sanayi üretiminin (Bkz.: İlk makaledeki tek tek ülkelerle ilgili grafikler) 2008 krizi sürecinde 1929-32 krizi sürecinde olduğundan daha geriye düşmediğini göstermektedir. (Bunun değişebileceğinin bir olasılık olduğunu bir daha belirtelim).
Bütün veriler; göstergeler, tarihsel benzerlikler/paralellikler, 2008 krizinin başladığı gibi bitmeyeceğini; bu krizin ekonomik, siyasi ve toplumsal etkileri 2007 öncesinin koşullarına, “normalliğine“ kolay kolay geri dönülemeyeceğini göstermektedir. Dünya ekonomisi, yıllarca sürebilecek küçük ölçekli bir ekonomik büyüme (inişli-çıkışlı durgunluk), yüksek oranda işsizlik, düşük seviyede ücret; dünya çapında artan bir yoksulluk ile karşı karşıya kalınacaktır. Bu kriz aynı zamanda Amerikan emperyalizminin çöküşünü ve Çin emperyalizminin yeni dünya hegemon gücü olarak yükselişini de hızlandıracaktır.
Başta Çin olmak üzere Asya'nın „yükselen“ ekonomileri dünyanın yeni büyüme merkezi olmuşlardır. Hindistan ve Brezilya da dahil bu ülkelerde ekonomilerin krizde olmamasından, başta Avrupa'nın emperyalist ülkeleri olmak üzere ekonomisi krizde olan ülkeler de yararlanmaktalar; Örneğin Almanya geçen yaz döneminde, bir önceki çeyreğe göre ihracatını yaklaşık yüzde 5 oranında arttırdı. Bir önceki yılın seviyesine uzaşılamamasına rağmen Avrupa Alanı ihracatı genel olarak arttı.
Ekonomideki kıpırdanmada şüphesiz ki teşvik paketlerinin de bir rolü olmuştur; ama alınan sonuçlar, bu kıpırdanmanın önemli boyutlarda olmadığını, evet yapay bir kıpırdanma olduğunu göstermektedir. Buna rağmen sanayi üretiminde dibe vurma gerçekleşmiş ve üretimde yeniden canlanma başlamış gözükmektedir.
Kriz sürecinde işletmeler sipariş üzerine üretimi durdurmuşlar, stokları eritmişlerdi. Şimdi stok olmadığı için üretime geçiliyor.
Bu durum, burjuva ekonomistlerin ve kurumlarının gelecek üzerine tahminlerinin de farklı olmasını beraberinde getiriyor. Bazılarına göre düşük oranlarda büyüme, 2010'un kışına kadar sürecek; bu dönem içinde ancak yüzde 0,75 oranında bir büyüme olacak.
Kapitalist ekonominin önümüzdeki birkaç yılı için yapılan tahminler neyi gösteriyor?
IMF, OECD, Dünya Bankası gibi kapitalist dünyanın uluslararası kurumları dünya ve ülke ekonomilerinin gelişmesi üzerine sürekli tahminler yapıyorlar. Son bir-iki yıl içinde yapılan tahminleri sürekli düzeltmek zorunda kaldılar; kriz koşulları düzeltmeyi kaçınılmaz kılıyor. Bu kurumların güncel tahmin verileri dünya ekonomisinin naslı bir süreçten geçeceğini göstermektedir. Burada önemli olan, yapılan tahminlerin aynen gerçekleşmesinden ziyade yaklaşık oranlarda gerçekleşmesidir veya konunun uzmanlarının nasıl bir ekonomik büyümeyi kafalarında canlandırdıklarıdır. Biz ilgilendiren meselenin bu yönüdür.
Temmuz 2009 itibariyle yaptığı değerlendirmesinde IMF, “dünya ekonomisi II. Dünya Savaşından bu yana emsali görülmemiş bir kriz içinde hareket etmektedir“. 'Ekonomide belli bir istikrara doğru gidilmekte, ama bu „bütünlüklü değil“, ağır, zor oluşan bir istikrar. Bunun ötesinde riskler de var' diyor.
İstanbul'daki toplantısında IMF, krizde çıkıldığından bahsediyor, 2009 yılında dünya ekonomisinin yüzde 1,1 oranında küçüleceğini 2010 yılında ise yüzde 2,5 oranında büyüyeceğini açıklıyordu (Daha önceki tahmin yüzde 2,5 idi).
Ekim 2009 itibariyle burjuva basında yer alan IMF'nin yeni bir değerlendirmesinde „küresel ekonomi yeniden büyümeye başlamıştır“ tespiti yapılıyor. Öyle ki, krizden beklenildiğinden daha hızlı çıkıldığı anlayışı dile getiriliyor; yeni değerlendirmede Temmuzdaki değerlendirmeden daha cüretli tahminler yapılıyor; Kötümserliğini yerini iyimserlik alıyor. Kriz sonlanıyor, ama ekonomide yükseliş zayıf olacak ve riskler taşıyacak deniyor.
Yapılan tahmine göre örneğin Japon ekonomisi 2009 yılında yüzde 5,4 mutlak küçülecek, ama 2010 yılında ancak yüzde 1,7 oranında büyüyecek. Rus ekonomisi 2009'da yüzde 7,5 oranında mutlak küçülecek, 2010'da ise ancak yüzde 1,5 oranında büyüyecek. Amerikan ekonomisi 2009 yılında yüzde 2,7 oranında mutlak küçülecek, 2010'da ise ancak yüzde 1,5 oranında büyüyecek. 2009 yılında Fransız ekonomisi yüzde 2,4 ve İngiliz ekonomisi de yüzde 4,4 oranında mutlak küçülmüş olacak, ama her ikisi 2010 yılında ancak yüzde 0,9 oranında büyümüş olacak. Alman ekonomisi 2009'da yüzde 5,3 oranında mutlak küçülecek, 2010'da ise yüzde 0,3 oranında büyümüş olacak. İtalyan ekonomisi 2009'da yüzde 5,1 oranında mutlak küçülecek ve 2010 yılında da yüzde 0,2 oranında büyümüş olacak.
OECD'ye göre de sanayi ülkeleri, „olağanüstü güçlü“ konjonktür programları sayesinde ağır krizden çıkmıştır. „En kötü olan artık geride kaldı“. Bu iyimser değerlendirmeler tahminlere de yansımaktadır:
Sanayi üretimindeki kıpırdanma OECD'nin de tahminlerinde düzeltme yapmasına neden oldu; birkaç ay öncesinin kötümserlik dolu tahminlerinin yerini şimdi iyimserlik dolu tahminler alıyor. OECD, dünya ekonomisinin büyüme tahminini 2010 için yüzde 3,4 oranına çekti; Haziran ayındaki tahmini yüzde 2,3 idi. Yine Haziran ayında dünya ekonomisinin 2009 yılında yüzde 2,2 oranında büyüyeceğini tahmin ediyordu, şimdiki tahmin yüzde 1,7. 2011 yılı için yüzde 2,8 oranında bir büyüme tahmin ediliyor.
OECD'ye göre Avro Alanı ekonomisi 2009'da yüzde 4 oranında daralacak, ama 2010 yılında yüzde 0,9 ve 2011'de de yüzde 1,7 oranında büyüyecek.
Tahmin olarak belirtilen büyüme oranlarına dikkat edelim. Bu oranların hepsi yüzde 0,2 ila yüzde 2,8 arasında bir bantta yer alıyor; yani en fazla yüksek-büyüme tahmini yüzde 2,8 oranıyla 2011 yılında Amerikan ekonomisi için yapılıyor. Bu tahminlerin hiçbirisi ekonominin krizden güçlü bir çıkışına işaret etmiyor; tersine 0 (sıfır) büyüme ekseninin biraz altında ve biraz üstünde zikzaklar çizerek seyreden bir ekonomik hareketlilik söz konusu. Konjonktürün yükseliş aşaması, bu büyüme oranları göz önünde tutulursa yok olmuş. Gerçekten de öyle. Aşağıda ele alacağımız gibi bu büyüme oranları çoğu ülke ekonomisinin ve dünya ekonomisinin krizden sonra inişli-çıkışlı bir durgunluk içinde kalacağını göstermektedir.
Ekonomide son aylarda görülen kıpırdanmada konjonktür programlarının bir rolü olmuştur. İradi tedbirler; hükümetlerin politikaları ekonominin seyrinde etkili olabilir, ama ekonominin nesnel yasalarını etkisiz kılamaz, ortadan kaldıramaz. Uygulanan konjonktür programları da dünya ekonomisinin daha şiddetli bir düşüşünü frenlemiş ve üretimde kıpırdanmaya yol açmıştır. Ama hepsi bu kadar. Ekonomi kendi dinamiğiyle değil de bu tedbirlerin etkisinden dolayı yönlendiği için son aylarda görülen üretimdeki kıpırdanma yapaydır; gerçek durumu yansıtmamaktadır. Mevcut kıpırdanmayı sağlamak için devletlerin yaptıkları harcamalar -konjonktür programları- trilyon dolarla ifade edilmektedir. “Kiel Dünya Ekonomisi Enstitüsü” verilerine göre dünya çapında destekleme paketleri yaklaşık 3 trilyon dolar tutmaktadır; bu miktar dünya gelirinin yüzde 4,7'ne tekabül ediyor. Sadece Amerikan emperyalizminin harcadığı teşvik miktarı toplamın yüzde 35'ine, Amerikan brüt yurt içi üretiminin de yüzde 7,1'ine dek düşüyor (972 milyar dolar). Çin emperyalizmi ise konjonktür teşviki için toplam 586 milyar dolar harcamış; bu miktar Çin brüt yurt içi üretiminin yüzde 14'üne, dünya çapında toplam teşvik miktarının da yüzde 20'sine tekabül ediyor. AB ve Japonya'nın bu türden harcamaları ise her biri açısından dünya çapında toplam miktarın yüzde 15'ine denk düşüyor. Yani devasa boyutlarda harcamalar yapılarak ekonomi yapay olarak ayakta tutulmaya, canlandırılmaya çalışılıyor.
Bu yapaylığı da göz önünde tutarak dünya ekonomisinin ne türden gelişmelerle karşı karşıya olduğunu açıklamaya çalışalım. Önce borsalardaki olası gelişmeye bakalım.(Dow Jones-İndeksini esas alıyoruz).
Borsalardaki olası gelişme üzerine:
Dow Jones-İndeksinin 1900'den bu yana gelişmesine baktığımızda söz konusu bu 110 sene içinde indeksin belli aralıklarla basamaklı bir büyüme, yükselme içinde olduğunu görürüz: İndeks belli dönemlerde dik yükseliyor, belli dönemlerde de basamaklar çizerek; inişli-çıkışlı bir süreçte ilerliyor.
Dow Jones-İndeksinin bu gelişmesi nasıl yorumlanabilir? İndeks ortalama her 20 senede bir basamak yapıyor; dik yükselmiyor, bu yıllarda inişli-çıkışlı ama yaklaşık aynı düzeyde kalan bir seyir izliyor. Bu basamaklar içinde bazen -1919-1946 döneminde olduğu gibi- dik düşüyor veya yükseliyor. Ama yine de bir basamaklı seyir söz konusu oluyor. Yani 15-20 sene nispeten dik bir yükseliş, sonrasında da yine 15-20 sene boyunca yaklaşık aynı seviyede inişli-çıkışlı bir seyir içinde oluyor.
Örneğin 1920'li ve 1940'lı yıllarda -her iki dünya savaşı döneminde basamak oluşumunun biçimsel bozukluğu dikkate alınmazsa borsa değerinin şu veya bu biçimde aynı seviyede kalan inişli-çıkışlı bir gelişme sergilediği görülür. II. Dünya Savaşından sonra 1960'lı yılların başına kadar devam eden bir yükseliş gerçekleşiyor. Bu yükselişi 1980'li yıllara kadar devam eden yeni bir yaklaşık aynı seviyede kalan gelişme izliyor. Sonrasında, 2000 yılında sonlanan yeni bir yükseliş yaşanıyor. Şimdi yaklaşık aynı seviyede kalan yeni bir inişli-çıkışlı büyüme ile karşı karşıyayız. 1996'dan 2015'e veya 2016'ya kadar süren bir dönem yaşanacak gibi bir gelişme içindeyiz.
Borsa değerlerinin grafikte görüldüğü gibi basamaklı gelişmesi; inişleri-çıkışları da içererek yaklaşık aynı seviyede kalarak 2015'lere kadar gelişmesi ve sonrasında dik bir yükselişe geçmesi, bir ihtimaldir. Bu ihtimal maddi değerlerin üretimindeki gelişmeden; en kaba hatlarıyla inişli-çıkışlı durgunluk seyrinden pek bağımsız olarak ele alınamaz. Öyleyse sorun maddi değerlerin (sanayi) üretiminin nasıl gelişeceğidir, diğer bir ifadeyle krizden nasıl çıkılacağıdır. Bu konuda birden çok ihtimal vardır ve her ihtimal kaçınılmaz olarak beraberinde toplumsal sorunları ve politikaları da getirecektir. Örneğin, krizden üretimin hızlı büyüyerek, dik yükselerek çıkılmasıyla, birkaç sene süren, üretimin büyüme oranlarının küçük olduğu çıkış arasında burjuvazinin uygulayacağı politikalar, toplumsal sorunlar, işsizlik vb. konularda ve bunların ele alınışında mutlaka önemli farklar olacaktır. Şimdi söz konusu olabilecek politikalara maddi zemin teşkil edecek ihtimaller bakalım:
1-Gerçek durum:
(2005=100 bazında dünya/OECD-toplam sanayi üretimi-Ocak 2008'den Eylül 2009'a toplam 23 ay).
Sanayi üretimi Mart 2009'a gelindiğinde yüzde 10,2 oranında mutlak gerilemiş. OECD-Toplam ülkeler bazında dünya sanayi üretimi mevcut gelişmeye/verilere göre Mart 2009'da dibe vurmuş oluyor. Sonraki aylarda üretimde süreklilik arz eden bir artış söz konusu. Bu atış, krizden çıkmanın değil, en fazlasıyla mutlak büyümeye doğru gidişin bir ifadesi olarak görülmelidir.
2-Sanayi üretiminin V biçiminde gelişme seyri (olasılık I):
Böyle bir gelişmeyi; üretimin dibe vurmasından sonra -kısa zamanda- dik bir yükselişe geçmesini öncelikle dünya mali piyasası (mali sektör) kapitalistleri; mali kurumlar, spekülatörler vb. ummaktalar. Böyle bir gelişme, onların en kısa zamanda kumara kaldıkları yerden devam etmelerini mümkün kılacaktır. Ama nesnel durum; sanayi üretiminin seyri, mali piyasalardaki karamsarlık böyle bir gelişmenin olmayacağını; V biçiminde bir üretim artışının ve dolayısıyla kısa zamanda krizden çıkışın olanaksız olduğunu göstermektedir.
3-Sanayi üretiminin W biçiminde gelişme seyri (olasılık II):
Genel olarak sanayi kapitalistleri üretimin W biçiminde bir seyir izleyerek artacağı-yükselişe geçeceği ve krizden çıkılacağı beklentisi içindeler. Böyle bir gelişme mümkündür. Bu durumda Mart 2009 dünya sanayi üretiminin bu kriz sürecinde ilk dibe vuruş dönemi olur. Marttan sonra artan üretim mutlak büyüme sınırına varmadan yeniden düşer; Mart ayındaki seviyesinin gerisine de düşebilir ve sonra üretim yükselişe geçer ve krizden çıkılır. Dünya sanayi üretiminin mevcut seyri böyle bir olasılığın gerçeklik olmasına uygundur.
4-Sanayi üretiminin durgunluk içinde gelişme seyri (olasılık III)-Durgunluk (I):
Üretimde durgunluğun üç biçimi var. Burada I. durgunluk olarak tanımladığımız durgunluğu L durgunluğu olarak da tanımlayabiliriz. Japon ekonomisinin genellikle 1990-1994 dünya krizinden bu yana gösterdiği gelişme tam da bu durgunluğu ifade eder. Dolayısıyla ekonominin L biçimindeki seyrinin ne anlama geldiğini anlatmak için, Japon ekonomisinin 1990-1994 dünya krizinden bu yana gelişmesini anlatmak yeterlidir.
Japon sanayi üretiminin son 50 yılına (1960-2009 arası) baktığımızda şunu görüyoruz: 1960'dan 1991'e üretim 1974/75 dünya krizindeki önemli gerilemenin ötesinde önemsiz iniş-çıkış sürecinde sürekli artmıştır; yükselmiştir. 1991'de doruk noktasına varan sanayi üretiminin sonraki gelişme seyriyle 1991 öncesi gelişme seyri tamamen farklı olmuştur: 1991-2005 arasında sanayi üretimi yüzde 10 küçülme ila mutlak büyüne sınırı arasındaki bantta kalmıştır. Ama 2005'ten 2007'ye yüzde 7,2 oranında mutlak büyümüştür. Böylece 1991'den bu yana Japon sanayi üretiminin 1991'e kadarki yüksek büyüme oranları yerini, yüzde 10 küçülme ve yüzde 7 mutlak büyüme bandı içinde hareket eden; bazen mutlak büyüyen, bazen mutlak küçülen; ama her halükarda büyüme oranlarının küçük olduğu bir sürece bırakmıştır.
OECD-Toplamı bazında dünya sanayi üretimi Şubat 2008'deki en yüksek seviyesinden (2005= 100 bazında yüzde 8,9 oranında mutlak büyüme) Mart 2009'da yüzde 10,2 oranında mutlak gerileyerek dibe vuruyor. Şimdi üretimin bu seviyesinden yavaş yavaş; inişli-çıkışlı bir gelişmeyle; mutlak küçülerek ve mutlak büyüyerek yıllarca süren bir süreçten sonra çıkacağı bir ihtimal olarak kabul edilmektedir. Bu durumda “Japon hastalığı”, dünya sanayi üretimi hastalığına dönüşmüş olacaktır. Böyle bir gelişme de gerçekleşebilir bir olasılıktır.
-Sanayi üretiminin mutlak küçülme eğilimli durgunluk içinde gelişme seyri (olasılık IV)-Durgunluk (II):
Dünya ekonomisinin böyle bir durgunluk sürecinden geçmesi de olasıdır. Böyle bir gelişme 1929-32 krizi ve sonrasında yaşanmıştır. 1925/29=100 bazında kapitalist dünya üretimi ancak1936 yılında mutlak büyümeye geçebilmişti; yani krizden 3-4 yıl sonrasında da belli bir durgunluk aşaması yaşanmıştı. 1929'dan 1936'ya üretim aşama aşama gerilemiş ve sonra da artmaya başlamıştı. Bu kriz sürecinde üretim ancak 3 sene sonra dibe vurmuş ve sonra yükselişe geçmiştir.
6-Sanayi üretiminin inişli-çıkışlı durgunluk içinde gelişme seyri (olasılık V)-Durgunluk (III):
Yukarıdaki grafik üçüncü durgunluk biçimini göstermektedir. Burada söz konusu olan, konjonktür çevriminde (kriz-durgunluk-canlanma-yükseliş) yükseliş aşamasının çevrimin bir aşaması olmaktan çıkması ve yerini inişli-çıkışlı durgunluğun almasıyla konjonktür çevriminin üç aşamalı olmasıdır. Özellikle 20. yüzyılın son çeyreğinden bu yana emperyalist ülkelerde konjonktür çevrimindeki bu değişim görülmektedir. Şu veya bu ülkede, örneğin bazen Japonya'da, Almanya'da veya ABD'de üretimin yüksek artışı bu değişim gerçeğini ortadan kaldırmaz. (Bu konuyu ileride ayrıca ele alabiliriz).
Dünya ekonomisinin mevcut durumu; özellikleri, şu veya bu faktörün karakteri üretimde bu türden bir seyir izleneceğini; dünya üretiminin muhtemelen 20011 yılından sonra konjonktür çevriminin inişli-çıkışlı durgunluk aşamasına varacağını göstermektedir. Yani veriler, dünya ekonomisinin bu türden bir durgunluğa girme olasılığının çok yüksek olduğunu göstermektedir.
Konjonktür, dünya ekonomisi nasıl gelişecek; mevcut durum hangi olasılıkların gerçeklik olmasına maddi zemin oluşturacak? Bu ve benzeri sorular, geniş bir yelpazede yer alan uzmanlar, iktisat kurumları vb. tarafından taraşılmaktadır. Birçok olasılık sıralanmaktadır. Ekonomi dergisi “Capital”de (Almanya) dört senaryodan bahsedilmektedir.(www. capital.de, 27.12.2009). Tabii bu senaryoların gerçekleşmesine maddi zemin oluşturabilecek gelişmelerin yanı sıra gerçekleşme olasılığını azaltan olgular da var.
Birinci senaryoya göre ekonomi hızla toparlanıyor ve yükselişe geçiyor ve buna paralel olarak da enflasyon artıyor; kredi muslukları açılıyor, yatırımlar yapılıyor, tüketim harcamaları artıyor, ama aynı zaman tüketici fiyatları da yükseliyor. Tekelci sermayenin sözcüsü bu dergiye göre böyle bir senaryonun gerçekleşme olasılığı yüzde 50.
Böyle bir gelişmenin olabilmesi için ön koşul olarak, bankaların bilançolarında temizliği tam yapmış olmaları gerekiyor.
Amerikan ekonomisinin 2009'un 3. çeyreğinde yüzde 3,5 oranında, Çin ekonomisinin yüzde 8,9 oranında büyümesi, bankaların yeniden kar yapmaya başlamaları, işletmelerin zorlukla karşılaşmadan borç para (kredi) bulabilmeleri böyle bir olasılığın gerçekleşmesi için maddi faktörler olarak görülüyor.
Yukarıda grafiklerle gösterdiğimiz I. ve II. olasılıklar (V ve W biçiminde büyüme) şu veya bu biçimde bu senaryoya tekabül etmektedir.
İkinci senaryonun adı „durgunluk“ veya „Japon ilişkileri“. Banka bilançolarında kara delikler var. Tüketiciler tüketmemek; satın almamak için adeta ortak karar almışlar. Söz konusu dergiye göre böyle bir senaryonun gerçekleşme olasılığı yüzde 15.
Bu „banka krizinden sonraki uzun dönem dermansızlığının nedenleri her şeyden önce iş piyasasındadır“ tespitini yapıyor söz konusu dergi; kriz uzun sürüyor, krizden sonra birçok işçi yeniden iş bulamıyor. Böylece iktisadi büyüme düşüyor. Diğer taraftan iş yerini kaybetme korkusu harcamaları (tüketimi) frenleyici bir rol oynuyor. Böyle bir süreç şu veya bu ölçüde deflasyona da zemin hazırlıyor; fiyatlar düşüyor, tüketiciler gereksinimlerini temin etmeyi erteliyorlar.
Diğer bir neden de krizin geriye bıraktığı yüksek borçlar. Bu borçları ödemek yılları alıyor, kredi muslukları açılmıyor ve devlet ekonomiyi sürekli, konjonktür paketleriyle desteklemek zorunda kalıyor.
Japon ekonomisi böyle bir senaryo için örnek olarak gösteriliyor (Yukarıda bahsettiğimiz III. olasılık -L biçiminde gelişme). 1980'li yılların sonunda spekülasyon balonunun patlamasından sonra Japonya, ağır bir banka kriziyle karşı karşıya kaldı Hisse senedi ve gayrimenkul fiyatlarının çökmesinden sonra bankalar ve başkaca mali kurumlar yığılmış batık kredilerle karşı karşıya kaldılar. Bilançoları temizlemek on seneden fazla bir zaman aldı ve Japon ekonomisi bu sorunla boğuşmaya hala deva etmektedir. Japonya bu süreçte olağanüstü borçlanmıştır; Borç miktarı 2008'de yurt içi brüt üretimin yüzde 172,1'ine ve 2009'da da yüzde 185,3'üne tekabül etmektedir.
Üçüncü senaryo derinleşen kriz; „krizden sonra kriz“. Önce ekonomide dibin görüldüğü sanılıyor; üretimde yeniden bir kıpırdanma, hatta yükseliş başlıyor ve belli bir noktadan sonra yeniden küçülüyor ve ilk küçülme noktasından da geriye düşüyor. Yukarıda bahsettiğimiz IV. olasılık böyle bir gelişmeye tekabül ediyor. 1929-32 krizinde bu türden kriz gelişmesi yaşanmıştır. Söz konusu dergiye göre böyle bir senaryonun gerçekleşme olasılığı yüzde 30.
Dördüncü senaryon hiper enflasyon (yüksek enflasyon). Bütçe açıkları daha da artar, para bolluğundan geçilmez olur. Söz konusu dergiye göre böyle bir senaryonun gerçeklik olma olasılığı ancak yüzde 5.
Bir ihtimale göre ekonomi beklenenden daha hızlı büyür. Bu süreçte açılmış kredi musluklarını kapatmak; piyasadaki parayı yeniden toplamak ekonominin büyüme süresinden zamansal olarak daha yavaş gerçekleşirse, piyasalardaki dolaşan para yükselen enflasyona neden olabilir; sendikalar yüksek ücret talep ederler, tekeller fiyatları yükseltirler, hammadde fiyatları artar, yatırımcılar/spekülatörler maddi değerler alanına kayarlar; böylece enflasyon kendi kendini ateşler (Capital).
Başka bir ihtimal de ekonomi dibi gördü, krizden çıkıyoruz diye iyimserlik havasının yayıldığı dönemde ekonominin ilkinden daha da geriye düşmesi; daha derin bir dibe yuvarlanmasıdır. Yani 1929-32 krizinde yaşanan durum. Böyle bir ihtimal düzene, alınan kararlara güveni sarsar. Devlet kötüye gidişi durdurmak için kapsamlı teşvik paketleri hazırlar; ekonomiye devasa miktarlarda para pompalar; devlet iflasları, paradan kaçış (değerli madenlere -örneğin altın- yöneliş), kağıt para krizi gündeme gelir.
Amerikan hükümetinin sadece 2009 yılında piyasaya 2,5 trilyon dolar sürdüğü göz önünde tutulursa böyle bir gelişmenin maddi koşulları hiç yok denemez.
(III. (son) makalede “Marksist kriz teorisine göre kriz çevriminde sabit sermayenin yenilenmesinin ve genişletilmesinin anlamı-krizden çıkış” konusunu ele alacağız).
