KAPİTALİZMİN TARİHİNDE YÜKSELEN VE ÇÖKEN GÜÇLER (I)
“Imperium Americanum“un sonu geliyor
Sovyetler Birliği ve Revizyonist Blokun dağılmasıyla (1989/91) II. Dünya Savaşından sonra başlayan „soğuk savaş“ da sonlanmış oldu. „Soğuk savaş“ dönemi dünyanın iki kutuplu olduğu dönemdir (Fazla ayrıntısına girmeden burada şunu da belirtmek gerekir: Dünya, Ekim Devriminden sonra iki sisteme bölünmüştü; bir taraftan kapitalist sistem diğer taraftan da oluşmakta olan sosyalist sistem. Sosyalizm, sistem olarak esasen II. Dünya Savaşı sonrasında oluşmuştur. İki sisteme bölünmüşlük; birbirine tamamen zıt; uzlaşmaz çelişkili iki kutupluluk Sovyetler Birliği'nin dağılmasına kadar sürmüştür; dünya 1945-1956 arasında kapitalist dünya-sosyalist dünya ve 1956-1991 arasında da kapitalist dünya-revizyonist dünya diye kutuplaşmıştı).
Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra tek süper güç olan Amerikan emperyalizmi için bütün dünyaya hakim olmanın; dünya hegemonyası kurmanın önünde engel kalmamıştı. Nitekim o dönem geliştirilen ve hala geçerli olan Amerikan emperyalizminin jeopolitikası, müttefiklerini de kullanarak 21. yüzyılda, ama en azından 21. yüzyılın ilk yarısında dünya hegemon gücü olarak kalmanın yol ve yöntemlerini ele alır. Bu jeopolitikanın oluşturucusu Z. Brzezinski'dir ve anlayışını 1997'de yayımlanan „Die einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft“ kitabında açıklar. Bu jeopolitika Avrasya üzerinde hakimiyet kurmaktan başka bir şey değildir.
Amerikan emperyalizmi bu jeopolitikasını gerçekleştirmek için mücadelesini ve rekabetini sürdürüyor. Ama Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra gündemden düşmeyen „Amerikan yüzyılı”ndan artık hiç bahseden yok. Amerikan emperyalizminin Avrasya jeopolitikasını gerçekleştirmek için attığı adımların hepsi kalıcı olmadı ve aynı dönemde iki dev gücün yükselişi daha ziyade Amerikan hegemonyasının sonunun geldiği üzerine analizlerin sıkça yapılmasını beraberinde getirdi. Çin ve Hindistan'ın, ama güncel olarak özellikle Çin'in durdurulamaz yükselişi, söylenti olmaktan çıkarak bir gerçeklik oldu. Bu iki ülke daha şimdiden sadece birer ekonomik büyüme alanı olmaktan ziyade hesaba katılması gereken birer güç merkezi olmuştur ve Avrupa ve ABD'nin dünya politikasında belirleyici odak olma zamanı artık geçmektedir. Şüphesiz ki, Avrupa ve ABD hala, başka ülkeler için sürekli bir provokasyon, tehdit olacak güçtedir, ama artık dünya hakimiyet kuracak güçte değiller. Irak savaşı bunu göstermiştir, Afganistan savaşı bunu göstermektedir. Dünya, güç dengesinde değişimin gerçekleşeceği bir geçiş sürecinde geçmektedir.
Amerikan hegemonyasına karşı kim meydan okuyor diye soracak olursak, sayısı sınırlı güçler aklımıza gelir. AB, ekonomik bir entegrasyon olmaktan öteye geçemediği için ve bu yapısıyla da geçemeyeceği için ancak ve ancak iktisadi alanda ABD ile yarışıyor. Japonya'nın böyle bir özelliği kalmadı, tek başına Almanya veya Fransa da bu yarışta sonuç alamaz. Ama Çin, Hindistan ve Rusya Amerikan emperyalizmine meydan okuyan gerçek güçler olarak görülmelidir. Hindistan ve Rusya'nın bugün açısından potansiyel hegemon güç olmaları meselenin özünde bir şey değiştirmez. Çin de birkaç sene önce potansiyel güçtü, ama şimdi hesaba katılan bir güç durumundadır. Açık ki dünya Amerikalılaşmaya devam ediyor, Batı Avrupalılaşıyor, Çinleşiyor, Hindistanlaşıyor ve Ruslaşıyor. Ama bugün açısından öncelikle Amerikanlaşmaya devam ediyor ve hızla Çinleşiyor.
Bundan birkaç yıl öncesi; diyelim ki emperyalist burjuvazinin, küreselleşmeyi göklere çıkartarak yoğun antikomünizm propagandası sürdürdüğü dönemde -Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonraki dönemde- küreselleşmenin Amerikanlaşma ile eş anlamlı olduğu söyleniyordu veya bazıları söylemese de hemen bütün dünya söylüyordu. Negri „İmparatorluk“unu yayımlamış, kafasına göre bütün dünyayı bu “İmparatorluk”a dahil etmiş ve böylece bütün dünyayı Amerikanlaştırmıştı. Bu arada yeni-Kautsky'cilere de gün doğmuştu; Negri “İmparatorluk”unu kurunca onlar da dünya ekonomisini daha kolay bütünleştireceklerini sanmışlardı. Neyse ki uzun sürmedi ve küreselleşmenin sadece Amerikanlaşma anlamına gelmediği, Çinleşme, Hindistanlaşma anlamına da gelebileceği anlaşıldı. Ve böylece Negri'nin ve yeni Kaustky'cilerin bütün hayalleri yıkıldı.
Şimdi, Negri'nin kurduğu “İmparatorluk”un yıkılışı tartışılıyor; aslında küreselleşme, daha doğrusu emperyalist küreselleşme veya sermaye ve üretimin uluslararasılaşması, Amerikan hegemonyasının gerileme, evet çöküş sürecinde olduğunu açığa çıkarttı. Dolayısıyla emperyalist küreselleşme “Pax Americana'nın çöküşünü dramatik olarak hızlandırırken, “Pax Sinica”nın (Çin'in) yükselişini de dramatik olarak hızlandırmıştır.
Sermaye ve üretimin uluslararasılaşması bütün
Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Amerikan emperyalizmi devasa askeri gücüyle, rakiplerinin fersah fersah geriden takip ettiği ekonomik gücüyle, dünya çapında örmüş olduğu diplomatik ağıyla adeta tek başına kaldı. Sonlanan 20. yüzyıl, Sovyetler Birliği'nin varlığından dolayı tam anlamıyla “Amerikan yüzyılı” olmamıştı. Şimdi, 21. yüzyıl, gerçek anlamda “Amerikan yüzyılı” olmalıydı. Bütün dünya, daha şimdiden tek süper güçlü yüzyıl düşüncesine alışmalıydı. Ama olmadı ve 21. yüzyıla Amerikan emperyalizmine meydan okuyan; yakın gelecekte dünyayı yeniden paylaşmayı talep edebilecek olan, gerçekten jeopolitika üretme ve uygulama yeteneğine sahip olan Çin, Rusya ve Hindistan gibi güçlerin yükselişiyle girildi.
REKABET VE HEGEMONYA, GELİŞEN VE GERİLEYEN/ÇÖKEN GÜÇLER
Bu yazıda ayrıntıya girmeden verilere dayanarak sonuç anlamında tespitlerle kapitalizmin tarihinde dünya hegemonyası için rekabetin gelişmesini ve günümüz açısından da gerileyen/çöken ve yükselen hegemon güçleri göstermeye çalışacağız.
I-Sanayi devrimlerinden emperyalizmin oluşumuna kadar olan dönemde (kapitalizmin serbest rekabetçi dönemi) dünya hakimiyeti için rekabet-yükselen ve çöken güçler
Sanayi üretiminde eşit olmayan gelişmenin sonuçları:
Önce bölgeler bazında duruma bakalım. Buradaki verilerin, özellikle geriye doğru gidildikçe ne kadar gerçeği yansıtıyor olması tartışılır olsa da sorun bundan ziyade söz konusu bu dönemde güç dengesindeki gelişmeyi genel hatlarıyla göstermektir.
Avrupa'nın dünya sanayi üretimindeki payı her ne kadar 1820'de yüzde 83'ten 1913'te yüzde 44'e düşse de -neredeyse yarı yarıya azalsa da- sonuç itibariyle 20. yüzyılın başında dünya sanayi üretiminin yaklaşık yarıya yakını Avrupa kaynaklıydı.
Amerika'nın (ABD+Kanada olarak) payı söz konusu dönem içinde yaklaşık 4 misli artarak yüzde 10'dan yüzde 38'e çıkmıştı.
“Diğer bölgeler”in ve “diğer ülkeler”in payında -1850'den sonrasını esas alırsak- istikrarsız bir gelişme olmuştur.
Kapitalizmin serbest rekabetçi döneminde dünya sanayi üretimi Batı Avrupa ve Kuzey Amerika'da yoğunlaşmıştı; Japonya'nın payının yüzde bir veya altında olduğunu düşünürsek bu bölgelerin dünya sanayi üretimindeki payı 1913'te yüzde 82 oranındaydı.
| Bölgelerin dünya sanayi üretimindeki payı (%) | ||||||||||
| Bölgeler | 1820 | 1840 | 1850 | 1860 | 1870 | 1880 | 1890 | 1900 | 1910 | 1913 |
| Avrupa* | 83 | 70 | 64 | 68 | 62 | 53 | 47 | 47 | 42 | 44 |
| Amerika** | 10 | 11 | 15 | 17 | 24 | 28 | 31 | 31 | 35 | 38 |
| Diğer bölgeler | 7 | 19 | 21 | 15 | 14 | 19 | 22 | 22 | 23 | 18 |
| Batı Avrupa+Kuzey Amerika+Japonya | - | - | 79 | 85 | 86 | 81 | 79 | 78 | 78 | 83 |
| Diğer ülkeler | - | - | 21 | 15 | 14 | 19 | 21 | 21 | 22 | 17 |
| *)Rusya dahil; **)1820-1860 sadece ABD ve 1870-1913 ABD+Kanada. İ. Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap I, s. 173. | ||||||||||
Bir de bu bölgeler içinde öne çıkan ülkelerin dünya sanayi üretimindeki konumuna bakalım.
İngiltere'nin dünya sanayi üretimindeki payı 1820'de yüzde 50. Bu pay sürekli azalarak 1913'te yüzde 14'e; 1820'deki seviyesinin üçte birine düşüyor.
Fransa da aynı akıbeti paylaşıyor; dünya sanayi üretimindeki payı 1820'de yüzde 20'den 1913'te yüzde 6'ya düşüyor.
Tersi bir gelişmeyi Alman ve Amerikan sanayi üretiminin dünya sanayi üretimindeki paylarında görüyoruz:
Almanya'nın dünya sanayi üretimindeki payı 1820'de yüzde 8'den 1913'te yüzde 16'ya çıkarak 2 misli artıyor.
ABD'nin dünya sanayi üretimindeki payı da sürekli artarak yüzde 10'dan yüzde 36'ya çıkıyor; 3,6 misli bir artış.
Salt bu veriler 19. yüzyılın başında sanayi üretimi temelinde dünya hegemonyasını elinde tutan İngiltere'nin bu konumunu 1880'lerden itibaren ABD'ye kaptırdığını ve 20. yüzyılın ilk yıllarından itibaren Almanya'nın da gerisine düşerek üçüncü sırada kalığını; sanayi üretimi bakımından rekabetin esas itibariyle üç ülke -İngiltere, ABD ve Almanya- arasında sürdürüldüğünü göstermektedir. Nitekim I. Dünya Savaşı, Alman emperyalizminin dünyanın yeniden paylaşılması talebinden dolayı patlak vermiş ve sonucunda ABD, her iki ülkeyi de geride bırakarak rekabette belirleyici bir güç olmuş ve böylece güçler dengesi değişmiştir.
Dünya ticaretinde eşit olmayan gelişmenin sonuçları:
Dünya ticareti alanında da benzer bir gelişmeyi görüyoruz. ABD ile karşılaştırıldığında 19. yüzyılın sonuna kadar iddialı olan Fransa, sonraki yıllarda geri plana düşüyor. Rekabet esas itibariyle yine ABD, İngiltere ve Almanya arasında sürdürülüyor. Verili dönem içinde İngiltere'nin dünya ticaretindeki payı yüzde 22'den yüzde 15,9'a düşerken, ABD'nin payı yüzde 5'ten yüzde 11,7'ye ve Almanya'nın payı da yüzde 12'den yüzde 13,8'e çıkıyor. İngiltere'nin dönemin başında ve sonunda dünya ticaretinde en büyük paya sahip olması, rekabette Almanya ve ABD karşısında 3. konuma düşmesini engelleyemiyor.
II-Kapitalizmin genel krizinin birinci (1914-1940) ve ikinci (194-1956) aşamalarında dünya hakimiyeti için rekabet -yükselen ve gerileyen/çöken güçlerDünya sanayi üretiminde eşit olmayan gelişmenin sonuçları:
Bu dönemde Batı Avrupa'nın dünya sanayi üretimindeki payı 1913'te yüzde 45'ten 1955'te yüzde 33'e düşer, diğer bütün bölgelerin dünya sanayi üretimindeki payında yüzde birlik oranı geçen bir değişme olmaz. Örneğin Batı Avrupa+ABD+Kanada+Japonya toplamının dünya sanayi üretimindeki payı 1913'te ne ise 1955'te de o kadardı; yüzde 84.
| Dünya sanayi üretimi-Bölgesel dağılım (%) | ||||||
| Bölgeler/Ülkeler | 1913 | 1929 | 1937 | 1948 | 1950 | 1955 |
| Batı Avrupa | 45 | 40 | 42** | 25 | 30* | 33* |
| Dünyanın geriye kalan kısmı | 19 | 16 | 16 | 21 | 15 | 18 |
| Toplam | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Batı Avrupa+ABD+Japonya+Kanada | 84 | 89 | 90 | 83 | 89* | 84* |
| Dünyanın geriye kalan kısmı | 16 | 11 | 10 | 17 | 11 | 16 |
| Toplam | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Almanya+Fransa+İtalya+ | 78 | 83 | 80 | 80 | 78 | 79 |
| Dünyanın geriye kalan kısmı | 22 | 17 | 20 | 20 | 22 | 21 |
| Toplam | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| *) Kendi tahminimiz. **)”Economic Survey of Europe”e (s. 23) göre Batı Avrupa'nın dünya sanayi üretimindeki payı 1937'de yüzde 42 ve 1948'de de yüzde 35. İ. Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap III, s. 160 ve Kitap IV, s. 214. | ||||||
Soruna ülkeler açısından bakarsak: İngiltere'nin dünya sanayi üretimindeki payı 1900'de yüzde 18'den 1955'te yüzde 10'a düşerek neredeyse yarı yarıya azalır. Aynı durum Fransa ve Almanya için de geçerlidir; Fransa'nın dünya sanayi üretimindeki payı yüzde 7'den yüzde 4'e ve Almanya'nın payı da yüzde 16'dan yüzde 8'e düşer. Sadece ABD'nin payı yüzde 31'den yüzde 49'a çıkar. 1913'te dünya sanayi üretiminin üçte birini sağlayan ABD, 1955'te dünya sanayi üretiminin heme hemen yarısını sağlar durumdadır.
Soruna yıllar bazında baktığımızda ABD'nin dünya sanayi üretimindeki payının 1820'den 1946'ya kadar sürekli arttığını görürüz. 1946'da yüzde 62 olan bu pay, sonraki yıllarda sürekli düşmeye başlar. Ama her halükarda bu dönemde ABD, dünya sanayi üretimindeki payı bakımından dünyanın hegemon gücü konumundadır.
1913'te dünya sanayi üretiminde 1. sırada yer alan ABD, 1955'te de 1. sırada yer alır. 1913'te dünya sanayi üretiminde konumunu Almanya'ya da kaptırarak 3. sıraya düşen İngiltere 1955'te 2. sıraya çıkar. Aynı dönemde Almanya'da 2. sıradan 3. sıraya düşer.
Bu dönemde dünya sanayi üretimindeki pay bakımından rekabet esas itibariyle bu üç ülke arasında sürdürülür.
Dünya ticaretinde eşit olmayan gelişmenin sonuçları:
| Bazı ülkelerin dünya ticaretindeki payı (%) | |||||||
| Yıllar | ABD | Almanya | Fransa | İngiltere | Japonya | Dünya | Diğer ülkeler |
| 1913 | 11 | 13 | 8 | 15 | 2 | 100 | 51 |
| 1925 | 14 | 8 | 7 | 15 | 3 | 100 | 53 |
| 1932 | 11 | 8 | 7 | 14 | 4 | 100 | 56 |
| 1938 | 12 | 8 | 5 | 14 | 5 | 100 | 56 |
| İ. Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi,, Kitap IV, s. 17. | |||||||
Kapitalizmin genel krizinin birinci (1914-1940) aşamasında dünya ticareti bazında ülkelerin konumunda bir değişme olmamıştır; İngiltere, payı bir puan azalarak 1. sırada; ABD, payı bir puan artarak 2. sırada ve Almanya da, payı yüzde 13'ten yüzde 8'e düşerek 3. sırada yer almıştır.
Bu verilerde, şimdiye kadar önemsiz gözüken başka bir gücün rekabette söz sahibi olmaya başladığını görüyoruz: Japonya. Bu ülkenin dünya ticaretindeki payı 1913'ten 1938'e 2 mislinden fazla artarak yüzde 5'e çıkıyor ve payı yüzde 8'den yüzde 5'e düşen Fransa ile aynı konuma geliyor.
Sistemler arasında güç dengesi:
| Sosyalist dünyanın payı | |||
| Yıllar | Dünya yüz ölçümündeki payı | Dünya nüfusundaki payı | Dünya sanayi üretimindeki payı |
| 1917 | 16 | 8 | 3 |
| 1937 | 17 | 8 | 10 |
| 1950 | 26 | 35 | 20 (yaklaşık) |
| 1955 | 26 | 35 | 27 (yaklaşık) |
| İ. Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap IV, s. 376. | |||
İnsanlık tarihinin bu döneminde ilk kez dünya, sistem olarak ikiye bölünüyor; bir taraftan sosyalizm ve diğer taraftan da kapitalizm. 1917'de Ekim Devriminin sonucu olarak kurulan Sovyetler Birliği, II. Dünya Savaşı sonunda kadar tek sosyalist ülke olarak kaldı ve bu dönemde; 1917'den 1937'ye dünya sanayi üretimindeki payı üç mislinden fazla artarak yüzde 3'ten yüzde 10'a çıktı. II. Dünya Savaşı sonrasında Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ve Çin'in de sosyalist sistemde yer almaları sonucunda bu sistemin dünya sanayi üretimindeki payı 1950'ye yüzde 20'ye ve 1955'te de yüzde 27'ye çıkmıştır.
III-Kapitalizmin genel krizinin üçüncü aşamasında dünya hakimiyeti için rekabet (1956-1990)-yükselen ve gerileyen/çöken güçler
Kapitalizmin genel krizinin birinci, ikinci ve üçüncü aşamalarında kapitalist dünyada güçler dengesinin GSYIH bazında değişimi:
Önde gelen emperyalist ülkeler arasındaki güç dengesinin söz konusu dönem içinde gelişmesini aşağıdaki verilerde görüyoruz.
| Gayri safi yurt içi üretim bazında, (1980 fiyatlarıyla ve milyar dolar olarak) | ||||||||
| 1950* | % | 1975 | % | 1980 | % | 1990 | % | |
| Dünya | 2977,2 | 100 | 9102,9 | 100 | 10830,2 | 100 | 14445,3 | 100 |
| ABD | 1019,7 | 34 | 2286,4 | 25 | 2708,1 | 25 | 3535,2 | 24 |
| Japonya | 106,4 | 10 | 831,5 | 9 | 1059,3 | 10 | 1584,8 | 11 |
| Batı Avrupa | 1079,8 | 36 | 3115,5 | 34 | 3674,8 | 34 | 4655,7 | 32 |
| Almanya | 186,3 | 6 | 690,3 | 8 | 872,6 | 8 | 1090,2 | 7 |
| Fransa | 173,0 | 6 | 565,5 | 6 | 664,6 | 6 | 830,3 | 6 |
| İngiltere | 252,3 | 8 | 492,6 | 5 | 537,4 | 5 | 699,5 | 5 |
| SSCB*/Rusya | 193,8 | 6 | 627,7 | 7 | 700,3 | 6 | 907,4 | 6 |
| *)Sosyalist. İbrahim Okçuoğlu; Emperyalist Küreselleşme ve Jeopolitika, s. 110. | ||||||||
Bu verilere göre, dünya gayri safi yurt içi üretiminde ABD’nin payı, ele aldığımız dönemde her ne kadar yüzde 34’ten yüzde 24’e düşüyorsa da, dünya üretimindeki belirleyici konumu devam ediyor. Diğer süper gücün, yani Sovyet sosyal emperyalizminin dünya gayri safi yurt içi üretimdeki payı da 1975’te yüzde 7’den 1990’da yüzde 6’ya düşüyor. Ne revizyonist Sovyetler Birliği ve ne de önde gelen diğer emperyalist ülkelerin üretim potansiyeli, ABD’nin konumunu tehlikeye düşürecek boyuttadır.
ABD’nin kapitalist dünya GSYİH’ındaki her dönemdeki belirleyici konumu açık, payı ise 1913’ten 1970’e %12,6 oranında artmış, ama 1950’den 1970’e %15,2 oranında azalmış. Japonya’nın payı 1950’den 1970’e %154 oranında, Almanya’nınki %39 oranında; Fransa’nınki %15 oranında ve İtalya’nınki de %25 oranında artarken, İngiltere’ninki %30 oranında geriliyor.
Bölge olarak Batı Avrupa’nın payı 1913’ten 1970’e sürekli geriliyor. Bu gerileme 1937/38’den 1950’ye %18 oranına varıyor. 1950’den 1970’e ise 1,2 puanlık; %3,8 oranında bir artış söz konusu. Yaklaşık aynı eğilimi AET ülkeleri (şimdiki AB) toplamında da görüyoruz.
Bu ülkeler toplamı bazında GSYİH, 1913’ten 1950’ye yaklaşık %32 oranında düşerken, 1950’den 1970’e %21 oranında artıyor. 1913’te AET ve Japonya’nın toplam payı (%28,2) ABD’nin payının yaklaşık %85’ine, 1950’de %40’na ve 1970’de de yaklaşık %83’ne tekabül ediyor.
Rekabet merkezlerinin yüzyılın başındaki ve son çeyreğindeki güç dengesi değişiyor. Örneğin 1913’te kapitalist dünya GSYIH’da %44,3’lük payıyla B. Avrupa ilk, %33,2’lik payıyla da ABD ikinci sırada yer alırken, 1970’de %37,4’lük payıyla ABD ilk sırada, %32,6’lık payıyla da B. Avrupa ikinci sırada yer alıyor.
Emperyalist ülkeler arasında güç dengesindeki değişim:
| 1913 | 1970 | |||
| ABD | 33,2 | 1. sıra | ABD | 37,4 |
| İngiltere | 12,9 | 2. sıra | Japonya | 10 |
| Fransa | 10,2 | 3. sıra | Almanya | 7,5 |
| Almanya | 8,2 | 4. sıra | Fransa | 7 |
| İtalya | 4,3 | 5. sıra | İngiltere | 6 |
| Japonya | 2,8 | 6. sıra | İtalya | 4,2 |
Bu veriler bize yüzyılın başlarında ve son çeyreğinde emperyalist ülkeler arasında güç değişimini; eşit olmayan ekonomik gelişmenin sonuçlarını gösteriyor. (Bkz.: İbrahim Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap V, s. 75-76).
Dünya sanayi üretiminde eşit olmayan gelişmenin sonuçları:
| Kapitalist dünya sanayi üretiminde emperyalist rekabet merkezlerinin payı (%) | |||
| Rekabet merkezleri | 1953 | 1960 | 1970 |
| ABD | 52,6 | 45,7 | 40,8 |
| AET | 30 | 34 | 32,3 |
| EFTA | 13,1 | 12,9 | 10,8 |
| Almanya | 6,6 | 8,8 | 8,6 |
| Fransa | 4,5 | 5,1 | 5 |
| İngiltere | 8,9 | 8,3 | 6,1 |
| Japonya | 2,4 | 4,4 | 9 |
| İbrahim Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap V, s. 76. | |||
1953’ten 1970’e, öyle ki 1960’dan 1970’e de, belli başlı emperyalist ülkeler, emperyalist rekabet merkezleri arasındaki ekonomik güç dengesi değişime uğruyor. Gelişmenin yönü açık:
1953’te kapitalist dünyada sanayi üretiminin yarısından fazlasını üreten ABD, payı 1970’te %40,8’e düşmesine rağmen, en güçlü ülke olma konumunu sürdürüyor.
Emperyalist rekabet merkezi olarak Batı Avrupa’nın payı 1953’te %30’dan 1970’de ancak %32,3’e çıkıyor.
Başlı başına bir rekabet merkezi olarak AET’nin payı, 1953’ten 1970’e %24 oranında artarak %15,7’den %19,5’e çıkıyor. AET ülkeleri içinde sanayi üretimi en hızlı gelişen ve payı belirgin artan tek ülke Almanya. Bu ülkenin kapitalist dünya sanayi üretimindeki payı, 1953’te %6,6‘dan 1970’de %8,6’ya; AET sanayi üretimindeki payı ise, 1953’te %42’den 1970’de %44’e çıkıyor.
EFTA’nın ve bu entegrasyon içinde en güçlü ülke konumunda olan İngiltere’nin kapitalist dünya sanayi üretimindeki payı, giderek düşüyor. EFTA’nın payı 1953’te %13,1’den 1970’de %10,8’e, aynı dönemde İngiltere’nin payı da %8,9’dan %6,1’e geriliyor.
Sanayi üretiminde ve kapitalist dünya sanayi üretiminde payı en hızlı artan ülke Japonya. Bu ülkenin kapitalist sanayi üretimindeki payı, 1953’ten 1960’a %83; 1960’dan 1970’e %104 ve 1953’ten 1970’e de %275 oranlarında artıyor.
Kapitalist dünyada emperyalist rekabet merkezleri arasında güç dengesinin gelişmesine tarihsel açıdan bakarsak:
| Emperyalist rekabet merkezlerinin kapitalist dünya sanayi üretimindeki payları (%) | ||||||
| Emperyalist rekabet merkezleri | 1913 | 1920 | 1929 | 1937/1938 | 1950 | 1970 |
| -Gelişmiş kapitalist ülkeler | 96,2 | 94,9 | 95,1 | 93,0 | 93,1 | 90,2 |
| ABD | 37,9 | 47,3 | 46,3 | 40,0 | 52,8 | 41,4 |
| Japonya | 1,9 | 2,3 | 2,5 | 4,4 | 1,7 | 9,9 |
| Batı Avrupa | 53,3 | 42,3 | 41,8 | 43,0 | 33,1 | 34,5 |
| AET | 32,5 | 21,4 | 26,7 | 25,3 | 16,9 | 22,1 |
| Almanya | 12,5 | 7,1 | 9,1 | 10,4 | 6,3 | 9,4 |
| Fransa | 12,5 | 8,3 | 10,8 | 8,5 | 6,0 | 6,9 |
| İtalya | 3,1 | 2,7 | 3,0 | 2,7 | 2,1 | 3,4 |
| İngiltere | 16,4 | 15,8 | 12,1 | 14,6 | 11,1 | 6,7 |
| -“Gelişen” ülkeler | 3,8 | 5,1 | 4,9 | 7,0 | 6,9 | 9,8 |
| İbrahim Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap V, s. 77. Yukarıdaki iki tabloda olduğu gibi, bazı oransal ifadelerin sonucu etkilemeyen farklılığı, kullanılan verilerden kaynaklanmaktadır. | ||||||
Bir uzun dönem değerlendirmesi yaparsak:
-1913-1937-‘38 döneminde kapitalist dünya sanayi üretiminde B. Avrupa hakim konumda. Ama payı 1913’te %53,3’ten 1937/’38’de %43’e düşerek %19 oranında azalıyor.
-Aynı dönemde ABD’nin payı %37,9’dan %40’a çıkarak %5,5 oranında artıyor.
-II. Dünya Savaşı sonrasında; kapitalizmin genel krizinin ikinci aşamasında ve üçüncü aşamasının 1970’e kadar olan döneminde B. Avrupa, ABD karşısında kaybettiği konumu yeniden elde edemiyor. Yani 1913-1937/’38 dönemindeki; kapitalizmin genel krizinin birinci aşamasındaki güçler dengesinin tersi söz konusu. Bu dönemde ABD, dünya sanayi üretimindeki payı 1950’de %52’den 1970’de %41,4’e düşse de, ilk sırada yer alıyor. Bölge olarak B. Avrupa’nın payı, aynı dönemde, %33,1’den 1970’de ancak %34,5’e çıkıyor.
-AET’e üye ülkelerin 1913’te kapitalist dünya sanayi üretimindeki toplam payları (%32,5), 1950’ye kadar düzensiz de olsa giderek düşüyor. Bu düşüş, 1913’ten 1950’ye kadar %48 oranında bir gerilemeye tekabül ediyor. AET ülkelerinin kapitalist dünya sanayi üretimindeki toplam payı, 1950’de %16,9’dan 1970’de %22,1’e çıkıyor.
-B. Avrupa sanayi üretimi, 1913’te ABD’ninkini %40,.6 oranında ve 1937-38’de de ancak %7,5 oranında aşıyor.
-1950’de ve 1970’de ise ABD’nin sanayi üretimi, B. Avrupa’nınkini sırayla %59,5 ve %20 oranlarında aşıyor.
-AET’nin sanayi üretimi ABD’ninkinin 1950’de %32’ne, ama 1970’te de %53’üne tekabül ediyor.
-AET sanayi üretiminde Almanya’nın payı, 1950’de %37’den 1970’de %42’ye çıkıyor.
-1950’de Japonya’nın sanayi üretimi, ABD’ninkinin %3,2’ne; Almanya’nınkinin %12’ne ve 1970’de Japonya’nınki %24’üne ve Almanya’nınki de %22,7’ne denk düşüyordu.
Yüzyılın başında ve yaklaşık son çeyreğinde emperyalist rekabet merkezleri arasındaki güç dengesi şöyleydi:
| 1913 | 1970 | |||
| Batı Avrupa | 53,3 | 1. sıra | ABD | 41,4 |
| ABD | 37,9 | 2. sıra | Batı Avrupa | 34,5 |
| AET | 32,5 | 3. sıra | AET | 22,1 |
| İngiltere | 16,4 | 4. sıra | Japonya | 9,9 |
| Fransa+Almanya | 12,5 | 5. sıra | Almanya | 9,4 |
| İtalya | 3,1 | 6. sıra | Fransa | 6,9 |
| Japonya | 1,9 | 7. sıra | İngiltere | 6,7 |
| - | - | 8. sıra | İtalya | 3,4 |
B. Almanya, ABD ve AET’ i bir kenara bırakırsak, 1913’ten 1970’e öne fırlayan Japonya (7. sıradan 4. sıraya yükseliyor) ve kaybeden de İngiltere oluyor (4. sıradan 7. sıraya düşüyor). Fransa ve Almanya şu veya bu biçimde konumlarını koruyabiliyorlar. Soruna salt ülkeler bazında baktığımızda, her iki dönemde de ABD ilk sırada kalıyor. Japonya 5. sıradan 2. sıraya çıkarken, İngiltere 2. sıradan 5. sıraya düşüyor. Diğer ülkelerin konumu yaklaşık aynı kalıyor.
Sonuç:
ABD, 1950 ve 1970’de en güçlü emperyalist rekabet merkezi konumunda. 1950’den 1970’e en önemli konum değişimi, Japonya, Almanya ve İngiltere arasında gerçekleşiyor. 1950’de 4., 5. ve 7. sıralarda olan Japonya, ABD’den sonra en önemli rakibi olan İngiltere’yi ve bazı alanlarda da Almanya’yı geride bırakarak, sadece 20 sene içinde, ikinci güçlü emperyalist rekabet merkezi konumuna yükseliyor. 1950’de ikinci konumda olan İngiltere, 1970’de ABD, Japonya ve Almanya’dan sonra geliyor, dördüncü konuma düşüyor. 20 senelik bir zaman dilimi içinde en çarpıcı güç değişimi ifadesini, İngiltere’nin düşmesinde, Japonya ve Almanya’nın yükselişinde buluyor.
Rekabet merkezlerinin ve AET’in sanayi potansiyelinin Amerikan ekonomisiyle karşılaştırılması (Amerikan ekonomisi = 100 üzerinden karşılaştırma):
B. Avrupa sanayi üretimi Amerikan sanayi üretiminin 1950'de yüzde 68'ine, 1985'te yüzde 79'una; AET sanayi üretimi 1950'de yüzde 54'üne, 1980'de yüzde 68'ine; Japon sanayi üretimi 1950'de yüzde 3'üne, 1985'te yüzde 29'una; Alman sanayi üretimi 1950'de yüzde 13'üne, 1985'te yüzde 22'sine; Fransız sanayi üretimi 1950'de yüzde 12'sine, 1985'te yüzde 15'ine; İngiliz sanayi üretimi 1950'de yüzde 18'ine 1985'te de yüzde 11'ine denk düşüyordu.(Bkz.: İbrahim Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap V, s. 170).
1950’den 1985’e tek başına hiçbir ülkenin ABD karşısında şansı yok; AET (AB) örneğinde olduğu gibi, ancak ekonomik entegrasyonla güçler dengesi değiştirilebiliyor.
Bundan başka, ABD’nin payının ne denli -hızlı diyebileceğimiz- bir düşüş içinde olduğunu da görüyoruz. Örneğin, Japonya’nın sanayi üretiminin kapitalist dünya sanayi üretimindeki payı, 1950’de ABD’ninkinin ancak %3’üne tekabül ederken, bu oran, 1985’te %29’a yükseliyor.
Kapitalist dünya sanayi üretiminde önde gelen ülkelerin konumu:
| 1955 | 1985 | |||
| ABD | 49 | 1. sıra | ABD | 39,3 |
| İngiltere | 10 | 2. sıra | Japonya | 11,5 |
| Almanya | 8 | 3. sıra | Almanya | 8,5 |
| Fransa | 4 | 4. sıra | Fransa | 5,8 |
| İtalya | 3 | 5. sıra | İngiltere | 4,3 |
| Japonya | 2 | 6. sıra | İtalya | 3,2 |
1955’ten 1985’e, 30 sene içinde Japonya 6. sıradan 2.sıraya çıkarken, İngiltere 2.sıradan 5.sıraya, İtalya’da 5.sıradan 6.sıraya düşüyor. ABD, Almanya ve Fransa konumlarını koruyorlar.
Dünya ticaretinde eşit olmayan gelişmenin sonuçları:
Kapitalizmin genel krizinin üçüncü aşamasında dünya ticaretinde eşit olmayan gelişme emperyalist ülkeler, rekabet merkezleri arasında güç dengesinin değiştiğini; değişim eğilimlerinin güçlendiğini göstermektedir.
Bu grafik önde gelen emperyalist ülkeler ve rekabet merkezlerinin dünya dış ticaretindeki (ihracatındaki) konumlarını gösteriyor.
1955-1970 döneminde ABD’nin dünya ihracatındaki payı, yüzde 17'den (%16,5) yüzde %12’ye (% 11,5) gerileyerek 2,5 puan ve İngiltere’nin payı da 3 puan düşüyor. Bu dönemde Fransa’nın payında önemsiz bir artış var; 0,4 puan. Aynı önemsiz artış SB için de geçerli; 0,4 puan. Dünya ihracatında payı hızla artan ülkeler Japonya, Almanya ve İtalya. 1955’ten 1970’e İtalya’nın payı, 2,2 puan, Almanya’nın payı 4,3 puan ve Japonya’nın payı da 4 puan artıyor. Bu ülkeler açısından bu artış, dünya ihracatı payında sıçramalı bir gelişiminin ifadesidir.
1970-1990 döneminde dünya pazarlarında keskinleşen rekabetin ihracata nasıl yansıdığını görüyoruz. ABD’nin dünya ihracatındaki payı sürekli düşmeye devam ediyor. 1970’den 1990’a 2,5 puanlık, 1955’ten 1990’a 5 puanlık payı kaybediyor. Bu dönemde İngiltere de güç kaybetmeye devam ediyor. Bu ülkelinin dünya ihracatındaki payı 1970-1990 döneminde 0,8 puan ve 1955-1990 3,8 puan geriliyor; İngiltere, 1955’ten 1990’a dünya ihracatındaki payının üçte birinden fazlasını kaybediyor. Aynı eğilim SB için de geçerlidir. Bu ülkenin de dünya ihracatındaki payı 1970’de %4’ten 1990’da %3’e düşüyor.
Diğer ülkeler açısından durum tamamen farklı. Japonya’nın dünya ihracatındaki payı, 1970’den 1990’a %6,2’den %8,4’e çıkarak 2,2 puan; Almanya’nın payı %10,9’dan %12,3’e çıkarak 1,4 puan; Fransa’nın payı 0,4 puan ve İtalya’nın payı da 0,7 puan artıyor. Ama grafik bu dönemde başka bir ‘dev’in uyanışını gösteriyor. Sosyal emperyalist Çin’in dünya ihracatındaki payı, 1970’de %0,7’den 1990’da %3,2’ye çıkarak 2,5 puan artıyor. 1990’da Çin, dünya ihracatındaki pay açısından SB’ni geride bırakıyor.
1980’li yıllarda dünya pazarlarındaki rekabet, daha ziyade Almanya, ABD ve Japonya arasında oldukça keskinleşmişti. Bu ülkelerin dünya ihracatındaki paylarının giderek görece olarak birbirine yakınlaşması -önceki yıllarda bu ülkelerin dünya ihracatında paylarının ne denli farklı büyüklükte olduğunu grafikte görüyoruz- dış ticaret alanında rekabetin ve de yenişememenin çetinliğini göstermektedir.
Emperyalist entegrasyon bölgeleri açısından: (NAFTA’nın pozisyonunu 1955’e kadar geriye çekerek 1955-1990 döneminde ekonomik entegrasyon bölgelerinin konumunu saptadık).
Veriler, revizyonist ülkelerin dünya ihracatında hiç de söz sahibi olmadıklarını ve başlangıçtaki güçlerini de giderek yitirdiklerini gösteriyor. 1955’te Comecon ülkelerinin dünya ihracatındaki payı yüzde 8,2'den 1965’te %10,5’e kadar çıkıyor; 1955’ten 1965’e 2,3 puanlık bir artış. ‘60’lı yılların ikinci yarısından itibaren bu ülkelerin dünya ihracatındaki toplam payları hızla düşerek 1965’ten 1990’a yaklaşık yarı yarıya azalıyor.
AET’in dünya ihracatındaki payı, istikrarsız da olsa artıyor.1955’ten 1990’a 9,5 puanlık bir artış. NAFTA’nın dünya ihracatındaki payı, 1955’ten 1980’e kadar sürekli düşüyor. NAFTA, 1955’ten 1980’e dünya ihracatındaki payının yaklaşık üçte birini kaybediyor. Ama 1980’li yıllarda NAFTA’nın dünya ihracatındaki payı sıçramalı olarak artıyor.
Her halükarda ABD başlangıçtaki üstün konumunu giderek kaybetmiştir: 1990’a gelindiğinde dünya pazarlarında (ihracat) ABD’yi zorlayan ve birçok alanda da dışlayan/püskürten güçler gelişmiş durumdaydı. Tek başına ülke olarak Almanya’nın 1990’da dünya ihracatındaki payı ABD’ninkinden fazlaydı. Ekonomik entegrasyon bölgesi olarak AET, bu alanda daha kuruluşundan beri rakipsizdi.
1955-1990 arasında güç dengesinin değişimi:
| 1955 | 1990 | |||
| ABD | 16,5 | 1. sıra | Almanya | 12,3 |
| İngiltere | 9,2 | 2. sıra | ABD | 11,5 |
| Almanya | 6,6 | 3. sıra | Japonya | 8,4 |
| Fransa | 5,3 | 4. sıra | Fransa | 6,1 |
| SB | 3,6 | 5. sıra | İngiltere | 5,4 |
| Japonya | 2,2 | 6. sıra | İtalya | 4,9 |
| İtalya | 2 | 7. sıra | Çin | 3,2 |
| - | - | 8. sıra | SB | 3 |
| Entegrasyon bölgeleri | ||||
| AET | 30,3 | 1. sıra | AET | 39,8 |
| NAFTA | 20,8 | 2. sıra | NAFTA | 28,5 |
| Comecon | 8,2 | 3. sıra | Comecon | 4,9 |
Doğrudan yatırım biçiminde sermaye hareketinde eşitsiz gelişmenin sonuçları:
1971-1990 arasında OECD bazında kapitalist dünya yurt dışı doğrudan yatırımlarında 1971-1980'de ABD'nin payı yüzde 44,4'ten 1981-1990'da yüzde 17,3'e düşer. Aynı dönemde Japonya'nın payı yüzde 6'dan yüzde 18,5'e; Fransa'nın payı yüzde 4,6'dan yüzde 8,5'e; Almanya'nın payı yüzde 8,2'den ancak yüzde 8,6'ya; İngiltere'nin payı yüzde 18,2'den yüzde 18,4'e ve AET'in toplam payı yüzde 43,3'ten yüzde 47,2'ye çıkar. (Bkz.: İbrahim Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap V, s. 308).
| Doğrudan yatırım biçiminde dünya sermaye ihracında önde gelen emperyalist ülkelerin payları, bu alanda güç dengesinin değişmesi | ||||
| 1967 | 1990 | |||
| ABD | 55 | 1. sıra | ABD | 24,8 |
| İngiltere | 16,2 | 2. sıra | İngiltere | 14,2 |
| Fransa | 5,5 | 3. sıra | Japonya | 11,8 |
| Almanya | 2,4 | 4. sıra | Almanya | 8,8 |
| Japonya | 1,4 | 5.sıra | Fransa | 6,4 |
İlk iki sırada değişme yok. ABD ve İngiltere, bu türden sermaye ihracındaki payları 1967’den 1990’a düşse de, konumlarını koruyorlar. Almanya da sıralamada aynı konumda kalıyor. Ama Fransa 3. sıradan 5. sıraya düşerken, Japonya 5. sıradan 3. sıraya çıkıyor.
| Yurt dışı yatırımları miktarı ( | ||||||||
| 1914 | % | 1938 | % | 1960 | % | 1971 | % | |
| ABD | 2,652 | 18,5 | 7300 | 27,7 | 32800 | 49,2 | 82,8 | 48,1 |
| B. Britanya | 6500 | 45,5 | 10500 | 39,8 | 10800 | 16,2 | 23,7 | 13,8 |
| Almanya | 1500 | 10,5 | 0,350 | 1,3 | 1200 | 7,3 | 7,3 | 4,2 |
| Fransa | 1750 | 12,2 | 2500 | 9,5 | 4100 | 6,1 | 7,3 | 4,2 |
| Toplam | 14302 | 100 | 26350 | 100 | 66700 | 100 | 172,1 | 100 |
| İbrahim Okçuoğlu; Emperyalist Küreselleşme ve Jeopolitika, s. 111. | ||||||||
Yurt dışı yatırımlarında ABD, Büyük Britanya’yı da geride bırakarak tartışmasız ilk sırada yer alıyor.
1970’den sonra da aynı durum söz konusu: 1970-1991 döneminin toplam miktarında ABD’nin payı, yaklaşık yüzde 22; Japonya’nınki yaklaşık yüzde 15; Almanya’nınki yüzde 9; Fransa’nınki yüzde 8 ve B. Britanya’nınki de yüzde 15.
Sistemler arasında dünya hakimiyeti için rekabet (Revizyonist sistemin gücü):
Sistemlerin dünya sanayi üretimindeki payları:
Son olarak, her iki dünyanın toplam dünya ekonomisindeki paylarını gösterelim. Verilerin hesaplanması değişik olduğundan dolayı karşılaştırma yapmaya uygun değiller. Bu nedenle burada ancak çok genel anlamda algılanması gereken bir eğilimi göstermiş olacağız.
Kapitalist dünya açısından veriler, karşılaştırma yapmaya tam uygun. Burada, ABD’nin bütün dünya ekonomisindeki payının 6,5 puan; %20 oranında gerilediğini, ama Japonya’nın payının 2,1 misli arttığını görüyoruz. Almanya ve Fransa’nın payları yaklaşık aynı kalırken, AB’nin payı 3,8 puan; 19 oranında artıyor. Kapitalist dünyanın, toplam payı ise %83,5’ten %88’e çıkıyor.
Aynı dönemde revizyonist dünyanın toplam dünya üretimindeki payı sürekli düşüyor. Bu veriler, modern revizyonistlerin “büyüme”, “kapitalizme yetişme”, “kapitalizmi geçme” vb. anlayışlarının demagoji olduğunu göstermek için yeterlidir.
20. yüzyılın son çeyreğinde klasik kapitalist ve revizyonist dünya pazarları arasında güç dengesi:
GSYİH bazında iki pazar arasındaki güç dengesi: Dünya gayri safi yurt içi hasılasında kapitalist dünyanın payı 1970'de yüzde 83,5'ten 1989'da yüzde 88'e çıkarken revizyonist dünyanın payı da yüzde 16,5'ten yüzde 12'ye düşer. ABD'nin payı yüzde 31,9'a, Comecon'un payın yüzde 25,4'e düşerken Japonya'nın payı yüzde 6,6'dan yüzde 14'e çıkarak 2 mislinden daha fazla artar; AB'nin payı da yüzde 20,2'den yüzde 24'e çıkar. Comecon'un payı yaklaşık yarı yarıya azalarak yüzde 13,5'ten yüzde 7,2'ye, keza SB'nin payı da yarı yarıya azalarak yüzde 13,5'ten yüzde 7,2'ye ve Çin'in payı da yüzde 2,5'ten yüzde 1,7'ye düşer. Bu oranlar söz konusu dönemde ABD'nin güç kaybettiğini, Japonya ve AB'nin güçlendiğini, Rusya olarak SB'nin ve bir bütün olarak revizyonist kampın iddiasızlaştığını göstermektedir.
Dünya ticaretinde kapitalist ve revizyonist sistemlerin payı:
| İhracat bazında iki dünya arasında güç dengesi % | |||||
| Yıllar | Gelişmiş ülkeler | Gelişen ülkeler | Kapitalist dünya | Comecon ülkeleri | Dünya toplamı |
| 1955 | 63,6 | 28,2 | 91,8 | 8,2* | 100 |
| 1965 | 67,9 | 21,5 | 89,4 | 10,5 | 100 |
| 1975 | 66,2 | 25,1 | 91,3 | 8,7 | 100 |
| 1985 | 66,1 | 25,2 | 91,3 | 8,6 | 100 |
| 1990 | 71,5 | 23,6 | 95,1 | 4,9 | 100 |
| *) Sosyalist. İbrahim Okçuoğlu; Kapitalizmde Eşitsiz Gelişmenin ve Rekabetin Tarihi, Kitap V, s. 396. | |||||
Bu veriler revizyonist sistemin dünya ticaretinde iddiasız olduğunu göstermektedir. 1965'te ulaştığı en yüksek pay 1990'da yüzde 5'in altına düşüyor; yarıdan fazla geriliyor.
Sonuç:
Salt bu birkaç veri, Amerikan ekonomisinin önde gelen diğer emperyalist ülkelerden oldukça güçlü olduğunu gösteriyor. Ayrıca belirtilmesi gereken bir nokta da, Amerikan emperyalizminin iktisadi gücünün salt üretim ve sermaye ihracı miktarı ile sınırlı olmadığıdır. Amerikan emperyalizmi, iktisadi gücüne dayanarak birçok uluslararası siyasi ve iktisadi amaçlı kuruluşları kendi çıkarı doğrultusunda kullanarak bunları, ekonomisini geliştiren faktörlere dönüştürüyor. Bu türden kuruluşlara en tipik örneği IMF oluşturur. IMF’de Amerikan emperyalizminin ne denli etkili olduğunu bu kurumdaki oy hakkında görmekteyiz.
Bir bütün olarak bu veriler, ele aldığımız dönemde sadece Amerikan emperyalizminin dünya hegemonyasını gerçekleştirmek için iktisadi potansiyele sahip olduğunu gösteriyor.
Diğer taraftan yukarıdaki veriler, Sovyet ekonomisinin dünya çapında bir rekabet gücünün olmadığını, en azından süper güce “yakışır” bir iktisadi gücünün olmadığını gösteriyor. Verilen dönem içinde SB’nin dünya GSYİH’ndeki payı yüzde 10,5’ten yüzde 5,3’e; Comecon’un payı da yüzde 13,5’ten yüzde 7,2’ye düşüyor. Diğer taraftan Comecon ülkelerinin dünya ihracatındaki payı da 1965’te yüzde 10,5’ten 1990’da yüzde 4,9’a düşüyor. Salt bu veriler, hem SB’nin ve hem de Comecon’un dünya ekonomisinde önemli bir ağırlığa sahip olmadığını, ekonomiden kaynaklanan bir rekabet gücünden bahsedilemeyeceğini gösteriyor. Tabii burada haklı olarak akla gelen soru şu: Madem ki böyle, SB’ni süper güç yapan neydi? Askeri gücüydü; askeri gücü ayakta tutan, geliştiren iktisadi potansiyeldi. (İktisadi potansiyel, reel iktisadi güç anlamına gelmez. İktisadi güç var olandır. İktisadi potansiyel ise kaynak varlığıdır). SB, silah teknolojisini sürekli geliştiren, bu alanda en modern teknolojiye sahip olan ve bu teknolojiyi üreten bir ülkeydi. Bunun ötesinde, hakimiyet alanını, kapitalist dünyaya kapatarak, bu alanda tam tahakkümünü gerçekleştirerek dünyasında tartışmasız güç olmuştu.
IV-Tarihsel perspektif açısından hegemonya ve rekabette güçler dengesinin gelişmesi
Dünya ekonomisindeki pay bakımından:
1500'den 2000'e 500 senelik tarihte ekonomik olarak Asya'nın 18. yüzyılın 3. çeyreğine kadar hakimiyetini, aynı süreçte kapitalistleşen Avrupa'nın yükselişini görüyoruz. Asya'nın ekonomik gücü 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren 19. yüzyılın 2. çeyreği sonuna kadar hızla geriliyor. Aynı dönemde kapitalizm Avrupa ve ABD'de yükseliyor; hakim üretim biçimi oluyor.
Kapitalizmin genel krizinin I. aşamasının başlangıç döneminde; somutlaştırırsak I. Dünya Savaşı Avrupa'nın dünya üretiminde büyümesini frenleyen en önemli faktör oluyor. Bu tarihten itibaren Avrupa, dünya ekonomisinde güç dengesi bakımından sürekli gerileyen bir güç olmuştur.
Kapitalizmin genel krizinin III. aşaması, aynı zamanda II. Dünya Savaşı sürecinde ve sonrasında Asya ülkelerinin Avrupa'nın sömürgeci boyunduruğunu parçaladıkları dönemdir. Bu bölgede gelişen kapitalizm, uluslararası alanda güç dengesine de yansır; II. Dünya Savaşından sonra veya kapitalizmin genel krizinin II. aşamasının başlangıç sürecinden itibaren Asya'nın dünya üretimindeki payı da sürekli artmaya başlar ve bu artış devam etmektedir. Öyle ki Asya'nın dünya ekonomisindeki ağırlığı yaklaşık yüzde 20'den yüzde 30'un üstüne çıkar.
20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ABD de Asya'nın ekonomik gelişmesi karşısında geriler; ekonomik güç olarak Asya, 20. yüzyılın son çeyreğinde hem Avrupa'yı hem de ABD'yi geçer.
GSYİÜ açısından:
| GSYİH açısından (1980 fiyatları bazında % olarak) (1) | |||||||
| Yıllar | Dünya | ABD | Japonya | Almanya | Fransa | İngiltere | SSCB/Rusya |
| 1900 | 100 | 21,3 | 3,3 | 7,6 | 8,8 | 12,4 | 4,5 |
| 1913 | 100 | 25,5 | 3,2 | 8,0 | 7,8 | 10,8 | 5,9* |
| 1950 | 100 | 34,2 | 3,6 | 6,3 | 5,8 | 8,5 | 6,5 |
| 1980 | 100 | 25,0 | 9,8 | 8,0 | 6,1 | 5,0 | 6,5 |
| 1990 | 100 | 24,5 | 11,0 | 7,6 | 5,7 | 4,8 | 6,3 |
| 1993 | 100 | 24,8 | 11,2 | 7,6 | 5,6 | 4,6 | 3,8 |
| *) 1929. 1)Karşılaştırılabilir fiyatlar. Oranları biz hesapladık. İbrahim Okçuoğlu; Emperyalist Küreselleşme ve Jeopolitika, s.130. | |||||||
20. yüzyılın başında olduğu gibi sonunda da aynı emperyalist ülkelerin dünya ekonomisine hakim olduklarını görüyoruz. Şüphesiz ki, hakimiyetin derecesi, güç dengesi 100 yıl içinde değişmiştir. Bu, aynılar arasında bir yer değişimidir ve bunun nedeni de kapitalizmde eşit olmayan gelişmedir.
Yüzyılın başında dünya gayri safi yurt içi üretimde (yukarıdaki tablo) dünyanın en güçlü ülkesi olan ABD, aynı konumunu yüzyılın sonunda da sürdürüyor. 1900’de dünya gayri safi yurt içi üretiminin yüzde 21,3’ünü üreten ABD, 1993’te de yüzde 24,8’ini üretiyordu.
Yüzyılın başında 12,4 oranındaki payıyla ikinci sırada yer alan İngiltere, yüzyılın sonunda payının yaklaşık üçte ikisini kaybediyor ve yüzde 4,6 oranıyla beşinci sıraya düşüyor.
Japonya, yüzyılın başında yüzde 3,3 oranla altıncı sıradan yüzyılın sonunda yüzde 11,2 oranla ikinci sıraya yükseliyor.
Fransa yüzde 8,8 oranlık payıyla üçüncü sıradan dördüncü sıraya düşüyor (% 5,6).
Almanya’nın payı değişmiyor: % 7,6. Ama dördüncü sıradan üçüncü sıraya çıkıyor.
Dünya gayri safi yurt içi üretimindeki pay açısından yüzyılın başından sonuna doğru önemsizleşen üç ülke var: Fransa, İngiltere ve Rusya.
Dış Ticaret açısından:
| Bazı ülkelerin dünya ticaretindeki (meta ihracatı) payları (%) | |||||||
| Yıllar | Dünya | ABD | Japonya | Almanya | Fransa | İngiltere | SSCB/Rusya |
| 1900 | 100 | 15,6 | - | 11,8 | 8,5 | 15,2 | 3,0 |
| 1913 | 100 | 13,4 | - | 13,1 | 7,3 | 14,0 | 4,0 |
| 1950 | 100 | 16,7 | 1,4 | 3,3 | 5,0 | 10,0 | 3,0 |
| 1980 | 100 | 10,8 | 6,5 | 9,6 | 5,6 | 5,5 | 3,8 |
| 1990 | 100 | 11,6 | 8,5 | 11,7 | 6,2 | 5,4 | 3,1 |
| 1994 | 100 | 12,4 | 9,6 | 10,0 | 5,7 | 4,9 | 2,2 |
| İbrahim Okçuoğlu; Emperyalist Küreselleşme ve Jeopolitika, s.131. | |||||||
Dünya meta ihracatında yüzyılın başında dört ülke iddialı: ABD (% 15,6), İngiltere (% 15,2), Almanya (% 11,8) ve Fransa (% 8,5). Yüzyılın sonunda ise (1994) üç ülke ön planda: ABD (% 12,4), Almanya (% 10,0) ve Japonya (% 9,6). Fransa, dünya meta ihracatındaki payı bakımından önemsizleşiyor, Rusya, yüzyılın başında da sonunda da önemsiz kalıyor. İngiltere ise dünya meta ihracatındaki payının üçte ikisini kaybediyor; payı % 15,2’den % 4,9’a düşüyor.
Tabii buna dünya sermaye ihracında, bir bütün olarak sermaye hareketinde bu ülkelerin konumu da eklenmeli. Bununla ilgili olarak baş tarafta ele aldığımız verileri de göz önünde tutarsak, Amerikan emperyalizminin sermaye ihracındaki konumunun tartışmasız olduğunu görürüz. Örneğin yurt dışı yatırımları toplamında ABD’nin payı 1914’te % 18,5’ten 1971’de % 48,1’e çıkarken, İngiltere’nin payı % 45,5’ten % 13,8’e düşüyordu.
Bu verilerde tek kutuplu, tek süper güçlü dünyada de facto belirleyici üç rekabet merkezinin olduğunu görüyoruz: ABD (dolayısıyla NAFTA), AB ve Japonya. 1991 verilerine göre bu üç rekabet merkezinin -ABD, Japonya ve Almanya’nın- dünya nüfusundaki payı % 8,4 iken, dünya üretimindeki payı % 48,9’a varıyordu. Yani dünya üretiminin yaklaşık yarısı bu üç ülkenin elindeydi.
V-Kapitalizmin genel krizinin dördüncü aşamasında dünya hakimiyeti için rekabet (1990 ve sonrası) -Yükselen ve gerileyen/çöken güçler
20. yüzyılın son çeyreğinde emperyalist rekabet merkezleri arasında güç dengesi:
Veya buna “küreselleşme” gölgesinde emperyalist rekabet merkezleri arasındaki güç dengesinin gelişmesi de diyebiliriz. Her halükarda burada söz konusu olan, geçen yüzyılın son 20 senesi içinde güç dengesinin gelişme seyridir.
Bu süreç içinde dünya ekonomisinde güç ilişkilerinin ne denli farklı, eşitsiz olduğunu göstermek için bazı bölgelerin ve ülkelerin dünya ekonomisindeki -burada GSYİH- konumuna bakmak gerekir.
| 1980 – 2000 dünya ekonomisinde güç dengesi-GSYİH bazında (1980 fiyatlarıyla ve dolar) | |||
| 1980 | 2000 | Yıllık ortalama | |
| Dünya | 11.590 | 20.260 | 2,8 |
| Sanayi ülkeleri | 7.730 | 12.880 | 2,6 |
| ABD | 2.690 | 4.800 | 2,9 |
| Japonya | 1.060 | 1.720 | 2,4 |
| Batı Avrupa | 3.540 | 5.480 | 2,2 |
| Almanya | 810 | 1.350 | 2,6 |
| “Gelişen” ülkeler | 2.340 | 4.530 | 3,4 |
| Çin | 300 | 1.900 | 9,7 |
| Sovyetler Birliği | 920 | 740 | -1,1 |
1980'den 2000'e dünya GHYİS'sı 11.590 milyar dolardan 20.260 milyar dolara çıkarak, 20 sene içinde yaklaşık yüzde 75 oranında artıyor. 1980'den 2000'e büyüme sanayi ülkelerinde yüzde 66; ABD'de 78; Japonya'da yüzde 61; Batı Avrupa'da yüzde 55; Almanya'da yüzde 77; “gelişen” ülkelerde yüzde 93; Çin'de yüzde 533 oranında gerçekleşmiştir. Sovyetler Birliği'nde ise ekonomi, büyüme yerine mutlak küçülmüştür.
Dikkati çeken başka bir nokta da “gelişen” ülkelerde büyüme oranının sanayi ülkelerindekine ve dünya ortalamasına nazaran daha yüksek; neredeyse iki misli olmasıdır. Bunun ötesinde tabloda, diğer verilerle, başka gelişmelerle birleştirildiğinde çökmüş bir gücü (Sovyetler Birliği) ve yükselen bir gücü (Çin) görmekteyiz.
Verili dönemde ABD'nin dünya ekonomisindeki payı yüzde 23,2'den yüzde 23,7'ye çıkmıştır. Batı Avrupa'nın payı yüzde 30,5'ten yüzde 27'ye düşmüştür.
“Gelişen” ülkelerin payı yüzde 20,2'den yüzde 22,4'e çıkarken, Çin'in payı da yüzde 2,6'dan yüzde 9,4'e çıkarak sıçrama yapmıştır.
Bu dönem ABD'nin hem güçlü hem güçsüz olduğu; dünya hegemonyasında yükselişinin veya mevcut en tepe konumunun sonlanmaya başladığı dönemdir. Bu sürece birkaç açıdan bakalım:
Dünya ekonomisiyle bağlam bazında Amerikan ekonomisi aslında hiç de göründüğü gibi güçlü değil; mutlak sayılar söz konusu olduğunda ABD, birçok alanda hegemon konumda. Örneğin meta ihracı, sermaye ihracı bakımdan ABD rakiplerinden oldukça üstün konumda. Ama bilanço; bu ilişkilerden doğan açık veya artı söz konusu olduğunda ABD hiç de güçlü durumda değil. Örneğin dış ticaret açığı, sermaye ihracı ve ithali açığı bunu göstermektedir.
Dünya ekonomisiyle bağlam bazında Amerikan ekonomisi aslında hiç de göründüğü gibi güçlü değil; mutlak sayılar söz konusu olduğunda ABD, birçok alanda hegemon konumda. Örneğin meta ihracı, sermaye ihracı bakımdan ABD rakiplerinden oldukça üstün konumda. Ama bilanço; bu ilişkilerden doğan açık veya artı söz konusu olduğunda ABD hiç de güçlü durumda değil. Örneğin dış ticaret açığı, sermaye ihracı ve ithali açığı bunu göstermektedir.
| 1981-2000 arasında üç emperyalist merkezin dış ticaret bilançosu(milyar dolar) | |||
| Dönem | ABD | Japonya | Almanya |
| 1981-1985 | -366 | 169 | 108 |
| 1986-1990 | -658 | 424 | 343 |
| 1991-1995 | -637 | 636 | 205 |
| 1996-2000 | -1423 | 547 | 348 |
| Bkz.: International Financial Statistics Yearbook 2001 (IMF), Washington. | |||
Bu verileri grafikleştirirsek:
Yukarıdaki tabloda 1981-2000 arasında Amerikan dış ticaretinin sürekli ve artarak açık verdiğini, buna karşın Japon ve Alman dış ticaretinde sürekli bir fazlalığın olduğunu görüyoruz. Şüphesiz, Almanya'nın veya bir bütün olarak AB'nin önde gelen ülkelerinin ve Japonya'nın aksine ABD, ürünlerini pazarlama konusunda dış pazara bağımlı değildir. 2000 verilerine göre ABD'nin ihracatı GSYİH'nın ancak yüzde 7,3'üne, Japonya'nınki yüzde 10,1'ne, Almanya'nınki ise yüzde 29,5'ne denk düşmekteydi. ABD, sadece kendi ürünleri için değil, dünya ekonomisi için başlı başına büyük bir pazardır.
İthalat söz konusu olduğunda durum değişmektedir; ihracatıyla karşılaştırıldığında ABD'nin ithalatı kapsamlıdır. Tabloda görülen açık, ihracat ve ithalat arasındaki farktan doğmuştur. Sonraki yıllarda da Amerikan dış ticaret açığı sürekli artmıştır.
Sermaye ihracatı ve ithalatı bakımdan da durum ABD'nin lehine değildir. Örneğin 2000 sonu itibariyle ABD'nin yurt dışındaki doğrudan yatırımları bu türden dünya çapında toplam yatırımların yüzde 40'ına denk düşüyordu. Ama ABD, sürekli sermaye ihraç eden ülke olmaktan çıkmış, sürekli daha fazla sermaye ithal eden ülke olmuştur; sermaye ithalatı, sermaye ihracını aşmış ve bu alanda da büyük açıklar vermeye başlamıştır. Aşağıdaki tabloda bu gelişmeyi görüyoruz.
| 1980-2000 arasında ABD'nin sermaye ihracatı ve ithalatı (milyar dolar) | ||||||
| Toplam sermaye yatırımları | Bunun arasında doğrudan yatırımlar | |||||
| Yıllar | Bilanço | ABD'nin yurt dışı yatırımı | ABD'de yabancı yatırımlar | Bilanço | ABD'nin yurt dışı yatırımı | ABD'de yabancı yatırımlar |
| 1980 | 254 | 755 | 501 | 132 | 215 | 83 |
| 1985 | 97 | 1.303 | 1.206 | 166 | 386 | 220 |
| 1990 | -165 | 2.294 | 2.495 | 192 | 732 | 540 |
| 1995 | -418 | 3.874 | 4.292 | 301 | 1.307 | 1.006 |
| 2000 | -2.187 | 7.190 | 9.377 | -269 | 2.468 | 2.737 |
| International Financial Statistics Yearbook 2001 (IMF), Washington. | ||||||
Toplam sermaye yatırımları bakımından 1990'da ve doğrudan yatırımlar bakımından da 2000'de durum ABD'nin aleyhine dönmüş ve ülke sermaye ihracı-ithali ilişkilerinde açık vermeye başlamıştır.
Bu dönemde bu ve başka veriler, ABD'nin dünya ekonomisinde hala hegemon olduğu alanlarda; sektörlerde durumunun pek parlak olmadığı; geriden gelen güçler tarafından zorlandığı bir sürece girdiğini göstermektedir.
(Devamı 2. makalede)
