Eşitsiz gelişmenin sonuçları:
| Önde gelen emperyalist ülkelerin ekonomik gücü (dünya sanayi üretimindeki/yurt içi üretimdeki pay %) | |||||||||
| Yıl | ABD | Alm. | Fransa | İng. | İtalya | Japonya | Rusya* | Çin | Bu ülkeler toplamı |
| 1900 | 31,4 | 16,4 | 7,0 | 18,4 | 2,6 | 1,0 | - | - | 76,8 |
| 1937 | 38,7 | 12,7 | 4,6 | 10,5 | 3,1 | 3,8 | - | - | 73,4 |
| 1950 | 48,7 | 6,3 | 5,9 | 8,6 | 2,3 | 1,6 | - | - | 73,4 |
| 1970 | 37,8 | 10,9 | 6,3 | 5,4 | 3,6 | 9,5 | - | - | 73,7 |
| 1980 | 24,5 | 8,3 | 5,9 | 4,1 | 4,2 | 17,0 | 2,3 | 0,8 | 67,1 |
| 1990 | 24,7 | 8,6 | 5,6 | 3,9 | 3,9 | 18,7 | 2,1 | 1,5 | 69,0 |
| 2000 | 26,4 | 7,9 | 5,1 | 3,8 | 3,5 | 16,7 | 1,0 | 3,6** | 68,0 |
| 2005 | 28,1 | 6,3 | 4,8 | 4,9 | 3,5 | 10,2 | 1,7 | 5,4 | 64,9 |
| -1900–1970 arası sanayi üretimi: 1980–2000 arası yurt içi brüt üretim. *) 1990’a kadar SSCB. **) Hong Kong dâhil. | |||||||||
105 yıllık emperyalizm tarihinde güçler dengesinin gelişme seyrini yukarıdaki tabloda görüyoruz:
1-ABD, 20. yüzyılın başında ve sonunda dünyanın en büyük ekonomisi olma konumunu sürdürüyor.
2-20. yüzyılın başında 2. sırada olan İngiliz ekonomisi yüzyılın sonunda 5. sıraya düşüyor.
3-20. yüzyılın başında 3. sırada olan Alman ekonomisi yüzyılın sonunda da aynı konumda kalıyor.
4-20. yüzyılın başında 4. sırada olan Fransız ekonomisi yüzyılın sonunda 6. sıraya düşüyor.
5-20. yüzyılın başında 5. sırada olan İtalyan ekonomisi yüzyılın sonunda 7. sıraya düşüyor.
6-20. yüzyılın başında 6. sırada olan Japon ekonomisi yüzyılın sonunda 2. sıraya çıkıyor.
7-20. yüzyılın başında hesapta olmayan Çin ekonomisi yüzyılın sonunda 4. sıraya çıkıyor.
Bu tabloya hızlı gelişme içinde olan Hindistan'ı da ekleyebiliriz.
| 2008'den 2013'e değişen güçler dengesi | |||
| 2008 | 2013 | ||
| ABD | 14,2 | ABD | 17,9 |
| Çin | 7,8 | Çin | 13,8 |
| Japonya | 4,4 | Hindistan | 5,3 |
| Hindistan | 3,3 | Japonya | 5,3 |
| Almanya | 2,9 | Almanya | 3,5 |
| Rusya | 2,3 | Rusya | 3,4 |
| İngiltere | 2,2 | İngiltere | 2,8 |
GSYIH bazında 2008'den 2013'e değişen güçler dengesi şunu gösteriyor:
1-Verilen dönemde ABD, dünyanın en büyük ekonomisi olma konumunu koruyor (2008= % 14,2 ve 2013= % 17,9).
2-Verilen dönemde Çin, dünyanın 2. büyük ekonomisi konumuna yükseliyor (2008= %7,8 ve 2013= % 13,8).
3-2008’de 3. sırada olan Japonya'nın (2008= % 4,4 ve 2013= % 5,3) yerini 2013’de Hindistan alıyor.
4-2008’de 4. sırada yer alan Hindistan ekonomisi 2013'te 3. sıraya çıkıyor (2008= %3,3 ve 2013= % 5,3).
5-Verilen dönemde Almanya, dünyanın 5. ekonomisi konumunda kalıyor (2008= 2,9 ve 2013= %3,5).
6-Rusya 6. ve İngiltere de 7. sırada yer alıyorlar.
Dünya pazarı, dünya zenginlikleri bu haydut emperyalist ülkeler tarafından paylaşılıyor. Bu süreçte dünyanın paylaşılmışlık durumunu değiştirmek isteyen, kaçınılmaz olarak dünyayı yeniden paylaşmak isteyen Çin, Rusya ve Hindistan gibi güçler gelişmektedir.
Kapitalizmde eşitsiz gelişme, kapitalist ülkelerin gelişme seviyelerinin eşitlenmeyeceği; gelişmelerinin aynı seviyeye gelmeyeceği anlamına mı gelir? Ne de olsa yasanın adı „eşitsiz gelişme“? Bu soruya verilen cevap, Marksist kapitalizm, Leninist emperyalizm analizini kavrayışımızı ele verir.
Diyalektik olarak gelişmede aynı seviyeye gelmek geçici bir durumun ifadesidir. Gelişmenin koşulları farklı olduğu için sürekli aynı seviyede kalma durumu olamaz. Dolayısıyla emperyalist ülkelerin gelişmelerinde aynı seviyeye gelme durumu geçicidir ve aynı seviyeye gelme durumu, söz konusu eşitsiz gelişme yasası ile çelişkili olduğu anlamına da gelmez. Tam tersine, gelişmede aynı seviyeye gelmek, eşitsiz gelişmeyi, rekabeti daha da keskinleştirir. Kapitalist gelişmede geri kalmış ülkelerin veya geri kalmış emperyalist ülkelerin en çok gelişmiş olanlara yetişmesi, aynı seviyeye gelmesi ve geçmesi, eşitsiz gelişmenin, rekabetin ne denli şiddetli olduğunun doğrudan bir ifadesidir. Demek ki, yetişme ve geçme, eşitsiz ve sıçramalı gelişmeyi teşvik etmektedir. Tam da bu nedenden dolayı bir ülke diğerini gelişmesinde geçmekte, onun pazar payını kapmakta ve böylece yeni paylaşım savaşlarının koşullarını oluşturmaktadır.
Farklı kıstaslara göre 21. yüzyıla geçiş sürecinde önde gelen emperyalist ülkelerin ekonomik güç durumunu, değişen dengeleri aşağıdaki verilerde görüyoruz.
| EMPERYALİST ÜLKELERİN EKONOMİK GÜCÜ (%) | |||||||||||
| Ülke | Yıl | Yurt içi brüt üretim | Sıra | İhracat | Sıra | En büyük 500 tekel | Sıra | En büyük 500 tekelin sermayesi | Sıra | Mali sermaye | Sıra |
| ABD | 2005 | 28,1 | 1 | 8,7 | 2 | 34,0 | 1 | 26,5 | 1 | 41,6 | 1 |
| 2000 | 26,4 | 1 | 12,4 | 1 | 37,0 | 1 | 29,7 | 1 | 48,7 | 1 | |
| 1990 | 24,7 | 1 | 11,5 | 2 | 32,8 | 1 | 37,9 | 1 | 35,3 | 1 | |
| Jap. | 2005 | 10,2 | 2 | 5,7 | 4 | 14,0 | 2 | 10,8 | 3 | 11,5 | 2 |
| 2000 | 16,7 | 2 | 7,6 | 3 | 20,8 | 2 | 17,5 | 2 | 10,3 | 2 | |
| 1990 | 18,7 | 2 | 8,4 | 3 | 22,2 | 2 | 18,2 | 2 | 33,3 | 2 | |
| Alm. | 2005 | 6,3 | 3 | 9,3 | 1 | 7,0 | 5 | 9,5 | 5 | 2,9 | 7 |
| 2000 | 7,9 | 3 | 8,7 | 2 | 6,8 | 4 | 12,0 | 3 | 4,1 | 5 | |
| 1990 | 8,6 | 3 | 12,0 | 1 | 6,0 | 4 | 7,1 | 4 | 4,0 | 4 | |
| Çin | 2005 | 5,4 | 4 | 7,5 | 3 | 4,0 | 6 | 4,6 | 8 | 3,5 | 6 |
| 2000 | 3,0 | 6 | 7,2 | 4 | 2,4 | 7 | 4,1 | 8 | 2,0 | 10 | |
| 1990 | 1,5 | 10 | 1,8 | 12 | 0,0 | - | 0,0 | - | 0,9 | 13 | |
| İng. | 2005 | 4,9 | 5 | 3,7 | 7 | 7,8 | 5 | 11,7 | 2 | 7,4 | 3 |
| 2000 | 3,8 | 5 | 4,5 | 6 | 6,8 | 3 | 9,6 | 4 | 8,4 | 3 | |
| 1990 | 3,9 | 5 | 5,4 | 5 | 8,8 | 3 | 7,8 | 3 | 9,7 | 3 | |
| Fransa | 2005 | 4,8 | 6 | 4,4 | 5 | 7,6 | 4 | 10,0 | 4 | 6,5 | 4 |
| 2000 | 5,1 | 4 | 4,7 | 5 | 7,4 | 3 | 7,8 | 5 | 4,7 | 4 | |
| 1990 | 5,6 | 4 | 6,3 | 4 | 6,0 | 5 | 7,0 | 5 | 3,5 | 5 | |
| İtalya | 2005 | 3,9 | 7 | 3,5 | 8 | 2,0 | 10 | 3,3 | 9 | 1,9 | 11 |
| 2000 | 3,5 | 7 | 3,8 | 8 | 1,6 | 10 | 2,2 | 10 | 2,5 | 8 | |
| 1990 | 3,9 | 6 | 5,0 | 6 | 1,4 | 12 | 3,4 | 6 | 1,7 | 6 | |
| Rusya | 2005 | 1,7 | 10 | 2,3 | 11 | 1,0 | 15 | 0,4 | 16 | - | - |
| 2000 | 1,0 | 12 | 1,7 | 12 | 0,4 | 16 | 0,1 | 15 | - | - | |
| 1990 | 2,1 | 8 | 3,0 | 10 | 0,0 | - | 0,0 | - | - | - | |
Verili dönem içinde Amerikan emperyalizmi her bakımdan üstünlüğünü sürdürüyor. II. Dünya Savaşından bu yana sürekli düşen dünya sanayi üretimindeki payı -o dönem kapitalist dünya sanayi üretiminin yarıdan fazlasını üretiyordu-1990 sonrasında artıyor. Aynı şekilde dünyanın en büyük 500 tekelindeki ve dünya mali sermayesindeki payı da artıyor. Dünya ihracatındaki payı ve daha güçlü olarak da en büyük 500 tekelin sermayesindeki payı 2000'den sonra düşüyor. En önemli gerileme Japon emperyalizminde görülüyor. Almanya kısmen zayıflasa da konumunu koruyor. Ama her bakımdan sıçramalı gelişme Çin ekonomisinde görülüyor. 1990'dan 2005'e, 15 sene içinde Çin'in dünya yurt içi üretimindeki payı 1,5'ten 5,4'e; ihracatı 1,8'den 7,5'e; en büyük 500 tekeldeki payı yoktan yüzde 4'e; en büyük 500 tekelin sermayesindeki payı yoktan yüzde 4,6'ya ve mali sermayedeki payı da yüzde 0,9'dan yüzde 3,5'e çıkıyor.
Bu verilerde rekabet eden güçler arasındaki eşitsizliğe dayanan “denge”yi görüyoruz. Göreceliğin ifadesi olan bu “denge”, aslında dünya hegemonyası için rekabette belli bir geçiş süreci yaşandığını; tarihsel olarak bir gücün yerini başka bir güce bırakmakla karşı karşıya kalacağını göstermektedir. Şimdi bu konuyu biraz açalım.
II. Dünya Savaşından sonraki bütün dünya krizleri (19741975, 1980/81-1983, 1990-1994 ve 2000-2004, 2008) içinde jeopolitika, dünya hegemonyası yeteneğine sahip rekabet merkezleri arasındaki ilişkileri, bazıları arasındaki dengeyi en çok bozan ve dolayısıyla bir hegemonya krizine yol açan veya bu krizin açığa çıkmasını sağlayan kriz yaşanmakta olan krizdir; 2008 dünya fazla üretim krizidir. Dünya hegemonyası için rekabet artık yeni bir aşamaya geçmiştir; bu aşama yeni bir dünya savaşı için somut hazırlığı içeren, emperyalist ülkeler arasından yeni ittifakların gerçekleşeceği; safların belirleneceği bir süreçtir veya Amerikan emperyalizmi mevcut hegemon konumunundan gönüllü olarak vazgeçecek ve yerini arkadan gelen, çok hızlı gelen ve dünyayı yeniden paylaşmayı talep eden güce; Çin emperyalizmine teslim edecektir.
Kapitalizmin tarihi şimdiye kadar dünya pazarına üç hegemon gücün hakim olduğunu göstermektedir.
İlk hegemon güç İspanya'dır; “Otuz Yıl Savaşı” (1618-1648), birçok tekil çıkarın yanı sıra İspanya'nın hegemon güç olarak tarih sahnesinden çekilmesini ve Hollanda'nın yükselişini beraberinde getirmiştir; daha çok kaynağı harekete geçiren Hollanda'nın erken kapitalist ekonomisi İspanyol ekonomisi üzerine zafer kazanmıştı. Hollanda, o zamanki dünya pazarına ve dolayısıyla bilindiği kadarıyla bütün dünyaya hakim olmuştur. (İkinci hegemon güç).
İspanya veraset savaşı (1702-1714), Avrupa'nın ötesinde sömürgelere de yayılmıştır. Savaşın tarafları, sorunun İspanya'nın mirasıyla ilgili olmadığının, aksine İspanya-Hollanda dünya hegemonyası için mücadele edildiğinin bilincindeydiler. Bu savaşta İngiltere yoğunlaştırdığı kaynaklarına dayanarak, dünya çapında dağınık olan Hollanda'nın ekonomik gücünü alt etmişti; Hollanda'nın ticaret sermayesi İngiltere'nin sanayi sermayesine yenik düşmüştü.
Üçüncü hegemon güç Büyük Britanya olmuştur. “Üzerinde güneş batmayan” bu ülke, 1800'lerden 1913'e; yani I. Dünya Savaşına kadar dünyanın hegemon gücü olarak kalmıştır.
Dördüncü hegemon güç ABD'dir. ABD, I. Dünya Savaşından sonra kesin olarak dünya hegemon gücü olmuş ve 1917 Ekim Devriminden sonra da kapitalist dünyanın yegane süper gücü olarak gelişmiştir. Görece güç kaybına rağmen bu konumunu hala sürdürebilmektedir, ama yeni ve oldukça hızlı güçlenen bir rakiple karşı karşıyadır (Çin).
Hegemon güç olmanın bazı kıstasları vardır:
1-En büyük ekonomik güce sahip olmak.
2-Bu ekonomik farklılığı askeri güçle teminat altına almak.
3-Dünya mali sektörüne hakim olmak; bu sektörün merkezi olmak. Bunun kaçınılmaz sonucu olarak hegemon gücün parası dünya parası olur (Gulden'i, Sterlin ve onu da dolar takip etti, anlaşılan şimdi sıra Yuan'da).
Amerikan emperyalizminin hegemon dolduğu dönemi, daha öncekilerden, Hollanda ve İngiltere'nin hegemon dolduğu dönemlerden ayırt eden özellikler var. ABD'nin hegemon dolduğu süreçte dünya üç farklı dönemden geçmiştir:
1-Dünya önce sosyalist ve kapitalist kamplara bölünmüştü (1917-1956 arası).
2- Sonra revizyonist ve kapitalist kamplara bölünmüştü (1956-1991 arası).
3-Nihayet 1991'de Revizyonist Bloğun yıkılmasıyla kapitalist dünya pazarı yeniden bütünleşti. Şimdi bu dönemde yaşıyoruz.
Dünyanın siyasi haritasının bu özelliğinden dolayı Amerikan emperyalizmi, hegemon güç oluşunun ilk iki döneminde sadece ve sadece kapitalist dünyanın hegemon gücüydü. Ancak üçüncü döneminde bütün dünyanın hegemon gücü olmuştur.
20. yüzyılın ikinci yarısında; II. Dünya Savaşı sonrasından Revizyonist Bloğun çöküşüne kadar olan dönemde -1945-1991 arasında- Amerikan emperyalizmi hegemon konumunu, diğer kapitalist ülkeleri Sovyetler Birliği'nin varlığıyla korkutarak, açıkçası sizi ancak ben koruyabilirim diyerek- onların kendisine karşı potansiyel rakip olarak gelişmelerini engellemeye çalışmıştır ve bunda başarısız olduğu da söylenemez.
Uzun zamandan beri Amerikan emperyalizminin gerileme sürecine girdiğinden; Amerikan dünya hegemonyasının çöküş sürecinde olduğundan bahsedilmektedir. Özellikle doların altına bağının kaldırılmasından bu yana (1971) bu konu sürekli tartışılır olmuştur. Doğru, doların altına bağlı olması dünya piyasalarında, dünya mali sisteminde belli bir istikrarı beraberinde getiriyor;Amerikan ekonomisinde görülen görece istikrar belli bir güvenin de ifadesi oluyordu. Ama bu durum giderek değişmeye başlamış, Amerikan ekonomisindeki görece istikrar yerini istikrarsızlığa bırakmıştır.
Açık ki Amerikan hegemonyasının hızlı bir gerileme sürecine girmesini engelleyen yegane olgu, Revizyonist Bloğun dağılmasıydı. 1989-1991 arasında gerçekleşen bu dağılma/çöküş ve aynı zamanda Çin'in sorunsuz bir biçimde klasik kapitalist sisteme geçmesi, Amerikan emperyalizminin dünya hegemon güç olarak yeniden, geçici de olsa güçlenmesini beraberinde getirmiş ve böylece gerileme süreci yavaşlamıştır.
Durumu rekabet merkezleri arasındaki güç değişimini ele alarak -güçler dengesindeki değişmeyi göstererek açıklamaya çalışalım:
| 1948-2007 arasında dünya ticareti ve önde gelen ülkelerin dünya meta ihracındaki payı | ||||||||
| Ülke/Bölge | 1948 | 1953 | 1963 | 1973 | 1983 | 1993 | 2003 | 2007 |
| ABD | 21,7 | 18,8 | 14,9 | 12,3 | 11,2 | 12,6 | 9,8 | 8,5 |
| Kuzey Amerika | 28,1 | 24,8 | 19,9 | 17,3 | 16,8 | 18 | 15,8 | 13,6 |
| Almanya* | 1,4 | 5,3 | 9,3 | 11,6 | 9,2 | 10,3 | 10,2 | 9,7 |
| Fransa | 3,4 | 4,8 | 5,2 | 6,3 | 5,2 | 6 | 5,3 | 4,1 |
| İngiltere | 11,3 | 9 | 7,8 | 5,1 | 4 | 4,6 | 4,1 | 3,6 |
| Avrupa** | 35,1 | 39,4 | 47,8 | 50,9 | 43,5 | 45,4 | 45,9 | 42,4 |
| SSCB/Rusya/BDT | 2,2 | 3,5 | 4,6 | 3,7 | 5 | 1,5 | 2,6 | 3,7 |
| Çin | 0,9 | 1,2 | 1,3 | 1 | 1,2 | 2,5 | 5,9 | 8,9 |
| Japonya | 0,4 | 1,5 | 3,5 | 6,4 | 8 | 9,9 | 6,4 | 5,2 |
| Hindistan | 2,2 | 1,3 | 1 | 0,5 | 0,5 | 0,6 | 0,8 | 1,1 |
| Asya-Avustralya | 14 | 13,4 | 12,5 | 14,9 | 19,1 | 26,1 | 26,2 | 27,9 |
| Kaynak: WTO, World Trade Development, 2008 sayısı, Tablo 1.6. *) 1948-1983 sadece Batı Almanya. **)1948-1983 arası Comecon ülkeleri alanı da dahil bütün Avrupa. | ||||||||
-Verili dönemde Amerikan emperyalizminin dünya pazarlarındaki konumu giderek kötüleşmektedir; ancak Reagan döneminde kötüye gidiş durdurulsa da sonuç itibariyle Amerikan emperyalizminin dünya pazarlarındaki payı giderek düşmüştür.
-Verili yıllar bazında, 2003'ten bu yana Almanya meta ihracatında ABD'yi geçerek 1. sıraya çıkmıştır.
-2007 verileri itibariyle Çin de meta ihracında ABD'yi geçerek 2. sıraya çıkmıştır.
II. Dünya Savaşından bu yana dünya ihracatında Amerikan emperyalizminin hegemon güç olarak çok şey kaybettiğini görüyoruz: 1948'de veya genel anlamda 1950'li yılların başında dünya ihracatının beşte birini elinde tutan Amerikan emperyalizmi, sonraki yıllarda ve özellikle de 2000'den bu yana sadece önde gelen ihracatçı ülkelerden biri konumuna düşmüştür; bu alanda hegemon iddiası kalmamıştır.
Ama bu, sürekli küçülme süreci olarak görülmemelidir. Amerikan emperyalizminin ihracatında belli aşamalar var; örneğin 1953-1973 dönemi gerilemenin ilk aşamasıdır. 1973-1993 arasında gerileme durdurulmuştur. Bu dönemde, daha doğrusu 1974/75 dünya krizi eşliğinde önde gelen emperyalist ülkelerin ihracat alanındaki yoğun çabaları, dolayısıyla ABD'nin de çabası; vergilerde önemli boyutlara varan indirim vb. sonuçta ihracatın sürekli kan kaybetmesini durdurmuştur. 1973-1993 arasında ABD'nin dünya ihracatındaki payının yaklaşık aynı seviyede kalması bunu göstermektedir. Amerikan ihracatında ikinci gerileme aşaması 1993'ten sonra başlamıştır ve bu ülkenin dünya ihracatındaki payı yüzde 12,6'dan 1993-2007 arasında yüzde 8,5'e düşmüştür.
Amerikan ihracatının nispeten istikrarlaştığı 1973-1993 döneminde Japonya ihracatta önemli mesafe kaydetmiş ve dünya ihracatındaki payını 1973'te 6,4'ten 1993'te yüzde 9,9'a çıkartmıştır.
Amerikan ihracatının ikinci gerileme aşamasında ise Çin sıçramalı bir gelişme göstererek, dünya ihracatındaki payını 1993'te yüzde 2,5'ten 2007'de yüzde 8,9'a çıkartmıştır.
Amerikan ihracatının ilk gerileme sürecinde ise Alman ihracatı sıçramalı gelişmişti. Örneğin bu ülkenin dünya ihracatındaki payı 1953'te yüzde 5,3'ten 1973'te yüzde 11,6'ya çıkmıştır.
ABD, ihracatının bu her bir döneminde farklı emperyalist ülkelerle öncelikle rekabet etmek zorunda kalmıştır.
İki entegrasyon bölgesini ve Çin'i, iç ihracatı dışlayarak ele aldığımızda dünya ihracatında güç dengesinin tamamen değiştiğini görürüz. NAFTA (ABD, Kanada ve Meksika), AB ve Çin'i (Hongkong ile dış ticareti) blok olarak ele alalım ve her birinin kendi bloğu içindeki ticaretini dünya ihracatının bir parçası olarak görmeyelim. Bu durumda dünya ihracatında güçler dengesinin tamamen değiştiğini görürüz. Bu durumda, 2007 itibariyle AB'nin dünya ihracatındaki payı yüzde 18,1; NAFTA'nınki yüzde 9,6, Çin'inki yüzde 13 ve Japonya'nın payı da yüzde 7,6 oluyor.
Bu hesaplamaya göre dünya ihracatı miktarı da 13.619 milyar dolardan 9.376 milyar dolara düşüyor; yani 2007 itibariyle her bir entegrasyon bölgesinin iç ticareti dünya ihracatının yüzde 31'ine denk düşüyor.
| Entegrasyon bölgelerinin iç ticareti hariç dünya ticaretinde, 2007, milyar dolar | ||
| AB (27 ülke ihracatı) | 1 698 | 18,1 |
| Çin | 1 218 | 13 |
| NAFTA | 902 | 9,6 |
| Japonya | 713 | 7,6 |
| Dünya ihracatı (AB ve NAFTA ç ticareti hariç) | 9 376 | 100 |
| Entegrasyon bölgelerinin iç ticaretinin dünya ihracatındaki payı | 4 243 | 31,1 |
| Entegrasyon bölgelerinin iç ticareti dahil dünya ihracatı | 13 619 | 100 |
Bu hesaplamaya göre dünya ihracatında 1. sırada AB; 2. sırada Çin; 3. sırada NAFTA ve 4. sırada da Japonya yer alıyor.
Amerikan ihracatının dünya ihracatındaki payı 1948'de yüzde 21,7'den 2005'te yüzde 8,9'a düşerek, 2,4 misli azalıyor, ama aynı dönemde ithalatının payı da yüzde 13'ten yüzde 16,5'e çıkıyor; ABD, dünya çapında önde gelen ihracatçı olmaktan çıkarken, dünya çapında önde gelen ithalatçı ülke oluyor.
Amerikan emperyalizminin dünya pazarlarındaki konumunun zayıflamasında -dünya çapında hegemon güç konumunun tehlikeye düşmesinde farklı faktörler etkili olmaktadır. Bu faktörlerin hepsinin sürecin başından sonuna birlikte etkide bulunup bulunmadıkları önemli değil; önemli olan etkide bulunmalarıdır. Bunun ötesinde yeni faktörler de oluşabilir ve eski faktörlerden daha güçlü etkide bulunabilirler. Buna Çin'in potansiyel hegemon güç olarak gelişmesi bir örnektir; sonradan oluşan ve başlangıçtaki faktörlerden daha etkili olan bir faktör.
Sanayisizleşmek bir ülkenin rekabet yeteneğini olumsuz etkileyen başlı başına bir faktördür. Yakın geçmişte İngiltere'nin başına geleni şimdi ABD yaşamaktadır; imalat sanayinde çalışanların Amerikan ekonomisinde toplam çalışanlar içindeki payı giderek düşmektedir; imalat sanayinde çalışanların toplam çalışanlara oranı veya toplam çalışanlar içindeki payı 1950'li yılların başında -1951-53 arasında yüzde 26 ila yüzde 27 arasındaydı. Bu pay 1950'li yılların sonuna kadar zikzaklı bir eğri çizerek düşer. Ancak 1960'tan itibaren artmaya başlar ve bu artış 1966-1967'ye kadar sürer. Bu tarihten itibaren de -1971-73 arasındaki artış eğilimi hariç- sürekli düşer; Kasım 2009'da toplam çalışanların sadece yüzde 8,41'i imalat sanayinde çalışıyordu.
Bu veriler, Amerikan ekonomisinde sanayi üretiminin payının da azaldığını gösterr. Amerikan nominal brüt yurt içi üretiminde imalat sanayinin payı 1952'de yüzde 28 civarındaydı. Bu pay, imalat sanayinde çalışanların payındaki azalmaya paralel olarak sürekli düşmüştür. 2008'de bu pay yüzde 11,48 idi. Aşağıdaki grafikte bu gelişmeyi görüyoruz.
Neden öyle oldu? Küreselleşmenin itici gücü olan ABD'de maddi değer üretimi ve iş yeri kısa vadeli kazançlara “kurban” edilmiştir; gelirin yerini kredi, sanayi üretimini yerini de mali sektörde sınırsız spekülasyon almıştır. Bu çarpıklıklar, tarihsel bakıldığında, en düşük faizlerle aşırı teşvik edilmiştir. Amerikan merkez bankasının mali yenilikleriyle, kredi senetlerini, derivatları, sınırsız kredi vermeyi uç noktaya sürükleyen bankaların, bu temeli çürük ekonomik işleyişte çıkarı vardı. Bilançolarını akıl almaz boyutlarda şişiren ve devasa hayali kazanç sağlayanlar o bankalardı.
Bunun sonuçlarını yukarıda belirttik; sanayi sektöründe brüt değer oluşumunun GSYH'daki payı 1950'li yılların başında yüzde 28'den 2008'de yüzde 11,48'e kadar düşmüştür.
Sanayide iş yeri sayısı da sürekli azalarak Mart 1941'deki seviyeye düşmüştür; Kasım 2009'da Amerikan sanayinde çalışan işçi sayısı 11,648 milyondu.
Yaşanmakta olan krizden dolayı, Aralık 2007'den bu yana Amerikan sanayinde 2,129 milyon iş yeri yok olmuştur; bu, Aralık 2007-Kasım 2009 arasında Amerika'da yok edilen iş yerlerinin yüzde 30'una denk düşmektedir.
2008 yılında Çin, 1,74138 trilyon dolarlık (cari fiyatlar üzerinden) brüt sanayi üretimi hacmiyle, 1,637671 trilyon dolarlık Amerikan brüt sanayi üretim hacmini geçmiştir. 1990'dan bu yana Amerikan imalat sanayinde değer artışı ancak yüzde 1,73 civarındadır; Çin'de ise bu artış 12,36 mislidir.
Şüphesiz ki, 1,637671 trilyon dolarlık bir imalat sanayi üretimi küçümsenecek bir miktar değildir.(2008'de imalat sanayinde brüt değer üretimi bakımından Çin'den sonra 2. sırada ABD; 3. sırada Japonya; 4. sırada Almanya; 5. sırada İngiltere; 6. sırada Fransa; 7. sırada Rusya geliyordu). Ama bu miktarın 14,4414 trilyon dolarlık nominal GSYH'ya oranı ancak yüzde 11,34'tür. 10,1299 trilyon dolara varan Amerikan özel tüketim harcamaları göz önünde tutulursa, sanayi üretimi hacminin ne denli önemsizleştiği görülür. Yani Amerikan'da tüketim devasa boyutlarda, ama yeterli üretim yok; tüketilen maddeler ithal edilmek zorundadır.
ABD'nin Çin ile ticaretindeki açık, Amerikan sanayi üretimindeki yetersizliği ve dolayısıyla rekabet gücünün kaybedilmekte olduğunu gösteren başka bir kıstastır. 1985'ten bu yana Amerikan dış ticaretindeki yıllık açık toplamı (meta ticareti) 2,0607 trilyon dolardır.
Bütün dünya ile ticareti göz önünde alınırsa ABD'nin 1976'dan bu yana sürekli açık verdiği görülür; sadece maddi değerlerin ithali bazında bu miktar 1976'dan Ekim 2009'a 9,1 trilyon dolara çıkmıştır. Devasa bir açık. Devlet borçlarındaki açık gibi dış ticaretteki bu açık da krediyle finanse ediliyor; tercih edilen de ABD'de mali alanlara yatırılan yabancı sermayedir.
İkinci bir neden olarak da borçlanma görülebilir. 2009'un ortası itibariyle ABD'de hanelerin, özel işletmelerin ve kamu bütçelerinin toplam borcu ulusal gelirin yaklaşık yüzde 400'üne denk düşmekteydi. Barack Obama döneminde bu miktar dramatik olarak artmıştır.
Başka bir faktör olarak da Amerikan tüketim anlayışı görülebilir. Bunda ABD ve Çin merkezi bir rol oynuyorlar.
Önde gelen emperyalist ülkelerde imalat sanayi üretimin ve özel tüketimin nominal GSYH'ya oranı çok şeyi açıklıyor:
Çin'in GSYH'sında imalat sanayi üretiminin payı yüzde 41,46. Japonya'nınki yüzde 21,27; Almanya'nınki yüzde 21,01; İngiltere'ninki yüzde 12,11 ve ABD'ninki de ancak yüzde 11,48.
Peki özel tüketim harcamaları hangi boyutlarda? Bunu da aşağıdaki grafikte görüyoruz:
Yukarıdaki iki grafik şunu gösteriyor:
1-Çin, adeta bir dünya fabrikası olmuş; bütün dünya için üretiyor; sanayi ürünleri ihraç ediyor.
2-Ama Çin'de özel tüketim dünya GSYH'sının ortalama olarak ancak yüzde 3'üne denk düşüyor. Toplam özel tüketim harcamalarının miktarı 1,613333 trilyon dolar.
3-ABD'de imalat sanayi üretiminin nominal GSYH'daki payı -Amerikan ekonomisinin gücü göz önünde tutulursa- oldukça düşük; yüzde 11,48.
3-Ama ABD'de özel tüketim harcamaları dünya GSYH'nın yüzde 16,63'üne denk düşüyor; toplam miktar 10,1299 trilyon dolar. Oldukça yüksek bir oran.
Sadece bu durum, neden Amerikan ekonomisinin hala dünya ekonomisinin motoru olduğunu ve Çin ekonomisinin de henüz olamadığını göstermektedir.
Ekonomisinin bu durumundan dolayı ABD, dünya ihracatında artık birinci sırada yer almıyor; Almanya ve Çin'den sonra geliyor. Ama dünya ithalatında birinci sırada yer alıyor. 2007'de dünya ithalatında ABD'nin payı yüzde 14,4 idi (1. sıra); 2. sırada yer alan Almanya'nın payı yüzde 7,4; 3. sırada yer alan Çin'in payı yüzde 6,7 ve 4. sırada yer alan Japonya'nın payı da yüzde 4,4 idi.
Açık ki dünya ekonomisindeki ve ithalatındaki payından dolayı ABD, dünya konjonktürü için lokomotif rolü oynayabileceği gibi konjonktürün gelişmesini frenleyen bir rol de oynayabilecek durumdadır.
Amerikan ekonomisinde yaşanan son konjonktür çevrimindeki yükselişin çok sayıda iç kaynaklarının (Gayrimenkul sektöründeki şişme; gelir dağılımının zenginlerin lehine yeniden düzenlenmesi; 2000-2008 arasında silahlanma ve güvenlik harcamalarının iki katına çıkması; yüksek gelirliler için vergilerin düşürülmesi; artan kitlesel tüketim -bunların sonuçları belli; konut sektöründe ipotek borçları, lüks tüketim; artan kamu borçları, kredi patlaması ve hanelerin borçlanması) yanı sıra belirleyici önemi olan bir dış kaynağı da vardı; Çin.
Dış faktörün, somutta da Çin'in rolünü şöyle anlamak gerekir: ABD, her geçen yıl ihraç ettiğinden daha çok ithal ediyor ve böylece ihracat ile ithalat farkından doğan açık her yıl artıyor; bütçe açığı giderek büyüyor. Bu açığı kapatmak için bolca kredi kullanılıyor; daha ziyade uluslararası pazarlardan temin edilen krediler, genel anlamda kredi pazarında patlamaya/şişmeye neden oluyor. ABD ile ticaretinde fazlalığı olan ülkeler bu fazlalığın karşılığı olarak dolar alıyorlar. Bu doların önemli bir kısmıyla da Amerikan devlet istikrazları satın alıyorlar.
Amerikan ekonomisinin finansörleri: Yukarıda belirttiğimiz bu ticari ilişki önce AB tarafından yürütüldü. Sonra Japonya Amerikan ekonomisinin baş finasörü oldu. Şimdi onun yerini Çin aldı.
Gelişen/büyüyen Çin ekonomisinde temel birikim özelliği şöyle: Yerleşik olmayan; geçici, gezginci işçilerin payının büyük olmasıyla ve toplam çalışanlar üzerinde yerli ve yabancı sermayenin ortak baskısıyla ücretler görece düşük seviyede kalıyor. Sosyal harcamalar da oldukça düşük. Böylece Çin, ülke içinde yüksek boyutlarda yatırım yapabiliyor ve aynı zamanda ürünleri ihraç edebiliyor. Çin'in devasa ürün fazlalığının en önemli alıcısı ise ABD'dir.
Amerikan hükümetinin Amerikan pazarlarını ardına kadar Çin ürünlerine açmasının ve Çin'in de elde ettiği dolarları başka bir para birimiyle değiştirmemesinin veya hemen elden çıkartmamasının -bu ticaretin- nedeni şu: Doların değeri görece yüksek ve özellikle de dolara göre Çin parasının değeri de görece düşük olduğu koşullarda; şimdiki koşullarda ABD-Çin arasındaki ticaret devam edebilir. Çin, büyük miktarlarda doları dünya piyasasına sürerse, doların değeri düşer ve aynı zamanda Çin parasının değeri artar. Bu durumda Çin'in ihracatı zorlaşır (pahalılaşır) ve ihracata dayalı Çin ekonomisi de zor durumda kalır.
Krizin patlak vermesinden bu yana bu ticaretin yapı taşları yerinden oynamaya başladı: 1)Kredi balonu patladı; 2)ABD'de tasarruf eğilimi güçlendi, yani Amerikan'da tüketim gerilemeye başladı; 3)Dünya ticareti geriledi. Ama bütün bu olumsuz gelişmelere rağmen Çin ile ABD arsındaki yukarıda koşullarını belirttiğimiz ticaret devam etmektedir. Çin, hala doların yüksek değerde, nispeten istikrarlı kalmasından yana. Haziran 2009 itibariyle elinde birikmiş toplam 2131,6 milyar dolarlık bir rezerv var. Bu miktarın yaklaşık yüzde 65'inin dolar olduğu tahmin edilmektedir. Çin, doların değer kaybetmemesi için elinden geleni yapmaya hazır ve yapıyor da; hala dolara yatırım yapması, Amerikan devlet istikrazları almaya devam etmesi bunu göstermektedir. Doların hızla değer kaybetmesi iki ülke arasındaki bu ticaretin altüst olması anlamına gelir. Ama şurası da açık ki, Çin, dolara ve Amerikan ekonomisine nihai darbe vurmak için sadece ve sadece zaman ve fırsat kollamaktadır.
Yaşanan kriz ABD'nin, askeri potansiyeli hariç genel anlamda gerilemesini hızlandırmıştır. ABD ile dünya hegemonyasında söz sahibi olan güçler arasındaki ekonomik mesafe giderek kısalmaktadır. Ama aynı şeyi askeri alandaki güç dengesi için söyleyemeyiz. Bu alanda ABD ve rakipleri arasındaki fark olağanüstü büyük.
Diğer taraftan Çin de dahil, Amerikan emperyalizmine meydan okuyan bir güç henüz şekillenmemiş; ancak potansiyel güçler söz konusudur. Çin, ancak yakın gelecekte gerçek bir hegemon güç olabilir; bugün açısından ancak potansiyel bir hegemon güçtür. ABD ve Çin arasındaki ekonomik ve askeri fark çok büyük; bu fark azalmadan Çin'in ABD'ye meydan okuması söz konusu olamaz.
AB, bu yapısıyla hiçbir biçimde dünya hegemon gücü olamaz. AB, nihayetinde Avrupalı emperyalist ülkelerin rekabetlerine sahne olan bir ekonomik entegrasyondur. AB ne ortak bir iktisadi politikaya ne de genel ortak bir politikaya sahiptir; AB'de her bir üyenin, yani 27 üyenin ulusal politikası yarışmaktadır; etkili olmaya çalışmaktadır. Yaşanan kriz bu gerçeği çok açık bir biçimde göstermiştir.
Güç dengesinin değişmesi; bir hegemon gücün döneminin sonlanması, o zamana kadar hegemon olan gücün arkadan gelen güç tarafından ekonomide geçilmesiyle gerçekleşir; bu sürece dünyanın paylaşımını talep eden gücün, hegemon gücü askeri olarak da zorlaması eşlik eder. Yaşanan süreçte AB, ABD'yi ekonomik olarak geçmiştir ama AB, askeri olarak ABD ile boy ölçüşecek durumda olmadığı gibi ekonomik gücünü de bütünlüklü AB-çıkarına göre kullanacak yetenekte değildir; AB'nin 27 ulusal sermayeden/ülkeden oluşan bir entegrasyon olması, onun belirleyici zaafıdır. Çin, ekonomik olarak dev adımlarla ilerliyor, ama ancak yakın gelecekte ABD'yi geçebilir. O zamana kadar da dünyayı yeniden paylaşmayı talep eden potansiyel güç olarak görülmelidir.
Kapitalizmin genel krizinin 4. aşamasında (1990 ve sonrası) Amerikan emperyalizmi, gerilemesinin geriye dönüşümü olmayan aşamasına girmiştir. Amerikan emperyalizmi II. Dünya Savaşından bu yana oynadığı “dünya polisi” rolünü artık oynayacak durumda pek değil. Hala birçok alanda hakim konumda, ama bu, sarsılan bir hakimiyet. Bu sarsılan hakimiyetin arka planında ABD'yi diğer emperyalist güçlere oranla görece zayıflatan; güçsüzleştiren gelişmeler etkili olmaktadır.
Özellikle veya genel anlamda geçen yüzyılın son çeyreğinden bu yana önde gelen emperyalist ülke ekonomilerinde görülen üretici güçlerdeki genel durgunluk eğilimi, üretimde büyüme oranlarının küçülmesi, örneğin Japonya ve AB ile karşılaştırıldığında ABD'de daha az etkili olmuştur. Açık ki Amerikan emperyalizmi, kapitalizmin genel krizinin 4. aşamasının başlangıcında iktisadi gerilemesini frenleyebilmiştir. Amerikan GSYH'sı = 100 dersek, AB (15 ülke) GSYH'sının ABD'ninkine göre 1980'de yüzde 11; 1990'da yüzde 4,9 daha büyük olduğunu; 2000'de yüzde 5,5 daha küçük ve 2005'te de ancak yüzde 1,3 oranında daha büyük olduğunu görürüz. Japon GSYH'sı ise Amerikan GSYH'sının 1980'de yüzde 37,4'üne; 1990'da yüzde 40,3'üne; 2000'de yüzde 33,8'ine ve 2005'te de yüzde 36,2'sine denk düşüyordu. Bu veriler Amerikan emperyalizminin, söz konusu bu rakiplerinin ekonomik olarak kendini geçme sürecini 1990'lardan itibaren frenlediğini, yavaşlattığını göstermektedir.
Bu gelişmeyi aşağıdaki tabloda görüyoruz.
| Amerikan GSYH=100 | Çalışma saati başına Amerikan GSYH=100 | |||||||||
| 1980 | 1990 | 1995 | 2000 | 2002 | 1980 | 1990 | 1995 | 2000 | 2002 | |
| ABD | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| AB-15 | 111 | 104,9 | 100,9 | 94,5 | 94,3 | 84,9 | 88,9 | 95,7 | 93,7 | 92,1 |
| Almanya | 24,3 | 24,7 | 24,3 | 21,8 | 21,4 | 96,2 | 89,2 | 102,5 | 103,4 | 102,5 |
| Fransa | 18,7 | 17,2 | 16,2 | 15,1 | 15,1 | 93,7 | 108,3 | 109,9 | 106,2 | 106,1 |
| İngiltere | 17,3 | 16,3 | 15,8 | 15 | 15,1 | 72,4 | 77,7 | 85,2 | 84,6 | 83,5 |
| Japonya | 37,4 | 40,3 | 38,4 | 33,8 | 32,5 | 61,4 | 71,3 | 73,6 | 74,9 | 72,7 |
| EU Productivity and Competitiveness: An Industry Perspective (2003), s. 20. | ||||||||||
Bu verimlilik artışı veya Amerikan emperyalizminin en yakın rakiplerinin ekonomik yükselişini kendine oranla görece frenleyebilmesi nasıl mümkün olmuştur? Açık ki Amerikan sermayesi Amerikan işçi sınıfını söz konusu bu rakiplerine nazaran daha yoğun sömürmüş, evet daha çok çalıştırarak -sömürerek- iş gücünü acımasız talan etmiştir.
Sermaye ihracı bakımından: Amerikan sermayesi, dünya çapında sermaye ihracı açısından hegemon rolünü kaybetmeye başlamıştır.
| Doğrudan yabancı yatırımları mevcudunun dünya çapında dağılımı (% olarak) | ||||||||
| Ülke içi mevcut | Yurt dışı mevcudu | |||||||
| Ülke/bölge | 1980 | 1990 | 2000 | 2005 | 1980 | 1990 | 2000 | 2005 |
| AB | 42,5 | 42,9 | 37,6 | 44,4 | 37,2 | 45,2 | 47,1 | 51,3 |
| Japonya | 0,6 | 0,6 | 0,9 | 1 | 3,4 | 11,2 | 4,3 | 3,6 |
| ABD | 14,8 | 22,1 | 21,7 | 16 | 37,7 | 24 | 20,3 | 19,2 |
| Dünya | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Kaynak: WIR 2006, s. 7 (UNCTAD). | ||||||||
Amerikan emperyalizminin doğrudan yabancı yatırımlar biçiminde yurt dışı mevcudunun dünya çapında doğrudan yabancı yatırımlar mevcudundaki payı 1980'de yüzde 37,7'den 2005'de yüzde 19,2'ye düşerken, aynı dönemde AB'nin payı yüzde 37,2'den yüzde 51,3'e çıkmıştır. Yukarıdaki tabloda bunu görüyoruz.
Aşağıdaki tabloda ise yurt dışı doğrudan yatırım biçiminde Amerikan sermaye ihracının, dünya çapında yıllık akıştaki payının 1978-1980 döneminde yüzde 39,7'den 2003-2005 döneminde yüzde 15,7'ye düştüğünü ve aynı dönemde AB'nin payının da yüzde 44,8'den yüzde 54,6'ya çıktığını görüyoruz.
Her halükarda Japonya bu alanda AB ve ABD karşısında ciddi bir rakip konumunda değil, ama yurt dışı doğrudan yabancı sermaye mevcudu ve yıllık akışı bakımından AB, ABD'yi zorlamaktadır.
| Doğrudan yabancı yatırımları dünya çapında dağılımı-Yıllık akış (% olarak) | ||||||||
| Yurt içi yıllık akış | Yurt dışı yıllık akış | |||||||
| 1978-1980 | 1988-1990 | 1998-2000 | 2003-2005 | 1978-1980 | 1988-1990 | 1998-2000 | 2003-2005 | |
| AB | 39,1 | 40,3 | 46 | 40,7 | 44,8 | 50,6 | 64,4 | 54,6 |
| Japonya | 0,4 | 0,04 | 0,8 | 0,8 | 4,9 | 19,7 | 2,6 | 4,9 |
| ABD | 23,8 | 31,5 | 24 | 12,6 | 39,7 | 13,6 | 15,9 | 15,7 |
| Dünya | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Kaynak: WIR 2006, s. 7 (UNCTAD). | ||||||||
Sermaye ve üretimin uluslararasılaşması, dünya ekonomisine ve politikasına bağımlılığı arttırır. Bunun ne denli önemli olduğunu önde gelen emperyalist ülkelerin jeopolitik açılımlarında açık bir biçimde görmekteyiz: Her bir emperyalist ülke kendi ekonomisi için ucuz hammadde ve yarı mamul ürün elde etmek ve sermayesi için yurt dışında karlı yatırım alanı bulmak için belli ülke ve bölgeleri kendi kontrolleri altına almaya çalışıyor; böylece aralarındaki rekabet keskinleşiyor. Bağımlı, yarı sömürge ülkeler üzerindeki baskılar artıyor, bu ülkelerin talanı kapsamlaşıyor. Neoliberal dayatmalar bunun açık ifadesidir.
Amerikan ekonomisi günlük olarak yurt dışından gelen sermayeye bağımlı durumdadır; ABD'de ekonomi çarkının dönmesi için günlük düzenli olarak 2 milyar doların üzerinde bir yabancı sermaye girişinin sağlanması gereklidir. Örneğin ABD'de bütçe açığı 2009 yılında 1,42 trilyon dolara çıkarak rekor kırmıştır; bu, GSYH'nın yüzde 10'una denk düşmektedir.
Bu açığını kimin parasıyla finanse ediyor ABD? Bu parayı, Çin'den, OPEC ülkelerinden, Japonya'dan alıyor.
Amerikan emperyalizminin dış politikasıyla bu ülkelerden sermaye akışını sağlamak arasında diyalektik bağ vardır.
ABD'nin dünya çapında alacaklı-borçlu eksenindeki konumu, durumun vahametini daha açık bir biçimde göstermektedir: 1985'e kadar ABD, bütün dünya karşısında alacaklı durumdaydı. Bugün ise dünyanın en büyük borçlusu durumundadır. ABD'nin devlet borçları miktarı örneğin 28 Mart 2009 itibariyle 11.052.680.260.176 dolardı; yani 11 trilyon doların üstünde. Alacaklılarına bakığımızda şu listeyi görüyoruz:
ABD'ye borç verenler veya ABD'den alacaklı listesi (önem sırasına göre ve milyar dolara olarak):
1-Çin (681,9); 2) Japonya (577,1); 3) İngiltere (360); 4) Karaip “Banka-Ülkeleri” (220,8); 5)Petrol ihraç eden ülkeler (220,8); 18)Türkiye (28,7). (Bkz.:http://www.
Amerikan emperyalizminin borç sorunundan dolayı önemli alacaklılarına bağımlılığı artıyor, doların dünya parası olmasından kaynaklı olarak da dünya ekonomisini talan edebiliyor ve aynı zamanda ülke içinde işçi sınıfını akıl almaz derecede yoğun sömürüyor.
Dolardan kaçışın dünya çapında etkili olmaya başlaması ve doların dünya parası olmaktan çıkartılması, Amerikan emperyalizminin gücüne vurulmuş uluslararası bir darbe olacaktır. Böyle bir süreçte ona borç para verenler, daha ne kadar vereceklerini düşüneceklerdir. Her halükarda doların önemsizleşmesi ve Amerikan devlet borçlarının seviyesi hegemon güç olarak ABD'nin durumunu sarsacaktır.
Durum böyle. Şimdi soru şu: ABD'nin yerini alabilecek başka bir hegemon güç var mı? Günümüz koşullarında iki güç söz konusu olabilir: Çin ve AB. Rusya ve diğer bütün emperyalist ülkeler, günümüz koşullarında Amerikan emperyalizminin konumuna gelerek dünyanın ekonomik ve siyası haritasına damgasını vuracak durumda değiller; en azından yakın gelecekte değiller.
Bu güçlerden AB'nin dünya hegemon gücü olması hemen hemen imkansızdır. Her şeyden önce AB, devletsel bütünlüğü olmayan, neredeyse salt ekonomik bir entegrasyondur. AB'de kural olan, önde gelen Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya gibi ülkelerin kendi çıkarları doğrultusundaki “it dalaşı”dır; orada alınacak her karar için acımasız bir rekabet kavgası verilir. AB'de önder güç yoktur; hegemon güç yoktur; önder güçler, hegemon güçler vardır. Bunlar da Almanya ve Fransa'dır. Ancak bu iki emperyalist ülkenin çıkar ortaklığı AB'yi güçlü kılmaktadır ve bu iki ülke arasındaki çıkar çatışması da AB'yi güçsüzleştirmektedir. İmkansızın mümkün olduğunu düşünürsek; yani Almanya ve Fransa'nın bütünlüklü bir devlet olarak kaynaştığını düşünürsek, AB'nin de ABD'nin yerini alabilecek hegemon güç olabileceğini düşünmüş oluruz.
Geriye Çin kalıyor. Çin, bugün açısında değil, ama yakın gelecekte ABD'nin yerini alabilecek tek hegemon güç adayı. Bütün veriler, gelişmeler bunu gösteriyor.
Bir zamanlar, yükselen ülkelerin ekonomik gücünü ölçmek için İngiliz ekonomisi =100'ün yerini, daha ziyade II. Dünya Savaşından sonra Amerikan ekonomisi almış ve ekonomik güç tespitinde Amerikan ekonomisi = 100 kıstas olmuştu. Bu hala geçerli, ama yakında onun yerini Çin ekonomisi = 100'ün alacağı kesin gözükmektedir.
Şimdi bazı faktörleri karşılaştırarak gelişmenin yönünü göstermeye çalışalım:
Hegemon güç olmak için neye hakim olmak gerekir? Bu soruya yukarıda cevap vermiştik (“Hegemon güç olmanın bazı kıstasları vardır”). Orada belirttiğimiz üç noktayı açarak altı noktaya çıkartabiliriz: En önemli faktörler şunlardır: 1)Uluslararası sermaye akışını kontrol etmek: 2) Yeni teknoloji tekeline sahip olmak; 3) Medya ve iletişim araçlarını kontrol etmek; 4)Yeraltı zenginliklerine sahip olmak veya bu zenginliklerin bulunduğu ülke ve bölgeleri kontrol etme; 5) Kitlesel imha silahlarına sahip olmak; 6)Siyasi, ekonomik ve askeri olarak stratejik ülke ve bölgeleri kontrol etmek vs.
ABD, bu faktörlerin hemen hepsine sahip; bazılarında (silahlarda olduğu gibi) rakipsiz sahip, diğerlerinde ise belirleyici öneme sahip. Ama her halükarda Amerikan emperyalizmi hegemon konumuna salt veya daha ziyade ekonomik gücünden dolayı sahip değildir.
Belli emperyal güçler dar bir alanda tepişiyorlar: ABD, Çin, Rusya, AB (özellikle Almanya ve Fransa), kısmen İngiltere, Japonya, potansiyel olarak Hindistan, Ortadoğu, Afrika ve Latin Amerika, ötesinde özellikle Avrasya'nın, Kafkasya ve Hazar Havzası da dahil merkezinde tepişiyorlar. Jeopolitik “it dalaşı”nda belli bir mesafe alındığı görülüyor.
ABD ve Çin'den sonra jeopolitika üretme yeteneğine en çok sahip olan ülke Rusya'dır. Hem yer altı zenginliği bakımından hem de ülke derinliği ve nükleer silahlara sahip olma bakımında böyledir. Ama Rusya Putin döneminde yeniden toparlanmasına rağmen ekonomik güç bakımından zayıftır; şimdilik başta petrol ve doğal gaz olmak üzere yer altı zenginliklerinin pazarlanmasına dayanan bir ekonomisi var. Dünya politikasında söz sahibi olabilmek için iç bütünlüğünü sağlamış olması gerekir. Bu süreç henüz tamamlanmamıştır.
Çin'in gelişmesi, şimdilik ABD'yi geçmekten ziyade Japonya, Almanya gibi emperyalist ülkeleri geçmek olarak algılanmalıdır. Gerçekten de son birkaç yıllık süreç Çin'in birçok bakımdan bu ülkeleri geçtiğini ve uluslararası alanda güç dengesinin değiştiğini göstermektedir. Birkaç örnek vermekle yetiniyoruz: Örneğin 2007 itibariyle dünyanın en “değerli” 10 tekeli arasına üç Çin tekeli girmiştir. ABD'nin ise beş tekeli vardı. Aynı yıl itibariyle Çin'in yurt dışı rezervleri bir trilyon doları aşmış ve Japonya'nınkini geçmiştir. GSYH bakımında Çin, Almanya'yı geçerek ABD ve Japonya'dan sonra dünyanın en güçlü 3. ülkesi konumuna gelmiştir.
“Şanghay İşbirliği Örgütü”nde Çin, belirleyici bir rol oynamaktadır.
1 Ocak 2010 itibariyle Çin ve ASEAN-devletleri arasında serbest ticaret anlaşması yürürlüğe girmiştir. Çin, AB ve NAFTA'dan sonra dünyanın 3. büyük ekonomik entegrasyonunu yönlendirecek durumdadır. ASEAN entegrasyonu üzerinde Çin'in etkisi oldukça güçlüdür; öyle ki ABD'nin gözlemci olarak katılmasının reddedilmesini sağlayacak kadar güçlüdür.
2006 sonunda Çin 53 Afrika devletinden 48'inin devlet başkanlarını Pekin'e getirebilecek kadar bu kıta üzerinde nüfuz sahibi olmuştur. Bu türden diplomatik ilişkilerin; iktisadi “yardım”ların sonucunda bugün Çin, Afrika'nın petrol, demir, bakır vb. madenlerinin çıkartılmasında; talan edilmesinde en çok söz sahibi olan emperyalist ülke konumuna gelmiştir. Birçok Afrika ülkesinde altyapı tesislerinin (karayolu, demiryolu, enerji barajları, okullar, komünikasyon sistemleri, limanlar vb.) yenilenmesinde, inşasında belirleyici rol oynamaktadır.
ABD ve AB, Baku-Ceyhan Boru Hattının ötesinde yeni boru hatlarını tartışırken Çin, Özbekistan, Kazakistan petrol ve doğal gazını Çin'e taşıyan boru hatlarını inşa etmeye başlamıştır.
Firma birleşmeleri ve satın almaları bazında Çin'in yurt dışı yatırımları 2009'da 46 milyar dolara çıkmıştır; 2005'e göre beş misli artmıştır. Dünyanın hemen her bölgesinde; Orta Asya'dan Latin Amerika'ya, Pasifik'ten Afrika'ya Çin, ABD ve AB'yi zorlamakta, mevcut dengeleri altüst etmektedir.
Çin'in ekonomik gelişmesi; sanayileşmesi ve modernleşmesi kaçınılmaz olarak ordusunun ve silahlanmasının da modernleşmesine yansımıştır. Örneğin Çin'in savunma bütçesinin 2007 yılı itibariyle yüzde 18 oranında artmış olması tesadüfi değildir.
Evet, ABD şimdilik dünyanın en büyük ekonomisi. Ama bu bir numara olmanın uzun sürmeyeceği de açık; bu yüzyılın başında Amerikan ekonomisi (GSYH) Çin ekonomisinden 8 misli büyüktü; 10 sene sonra ancak 4 misli büyük olma durumuna düşmüştür. Ekonomik büyüklük bakımından Almanya'yı da geçen Çin'in yakında Japonya'yı da geçeceği açık.
2009 yılında Çin, ABD'yi de geçerek dünyanın en büyük otomobil pazarı ve üreticisi olmuştur.
Yaşanan ekonomik krizden dolayı ABD ve AB ekonomileri küçülürken, 2009 itibariyle Çin ekonomisinin dünya ekonomisinin büyümesine katkısı yüzde 50 olmuştur.
2009 yılında Çin, Almanya'yı da geçerek dünyanın en büyük ihracatçı ülkesi olmuştur.
Aşağıdaki grafikte 1970'den bu yana dünya ihracatında birkaç kez değişen güç dengesini görüyoruz:
Verili dönem içinde dünya ihracatında esas rekabet ABD ve Almanya arasında sürdürülüyor. 2000'den itibaren bu rekabete Çin de dahil oluyor ve 2009'da ABD ve Almanya'yı da geçerek dünyanın en büyük ihracatçı ülkesi oluyor.
Çin'in dünyayı satın alma turu:
1820'de Çin yüzde 28,7'lik payıyla dünyanın en büyük ekonomisi konumundaydı. Bu ülkeyi yüzde 16'lık payıyla Hindistan takip ediyordu. ABD'nin payı ise ancak yüzde 1,8 oranındaydı. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Asya ile Avrupa ve Amerika arasındaki güç dengesi tamamen Avrupa ülkeleriyle ABD lehine değişir. Hızla sanayileşen Batı Avrupa ülkeleri ve ABD, dünyanın önde gelen ülkeleri konumuna yükselirler. Bütün 20. yüzyıl boyunca hemen hemen aynı ülkeler dünyanın en güçlü ülkeleri olarak dünya hakimiyeti için birbirleriyle rekabet ederler. 21. yüzyılın başında durum yeniden değişmeye başlar. Güç dengelerini altüst ederek hızla yükselen Çin'i Hindistan takip ediyor. 2050'de dünyanın en büyük ekonomisi olacağı tahmin edilen Çin, adeta bu tahmini doğrularcasına dünyayı satın alma turuna çıkmış durumda.
Çin sermayesi, yurt dışında sürekli işletme satın almakta, yatırımlar yapmakta. Çoğumuzun Alman, Amerikan, İngiliz işletmesi, tekeli olarak bildiği, gerçekten de bir zamanlar öyle olan işletmeler Çin sermayesi tarafından satın alınmakta. Örneğin, IBM Thinkpad, Jaguar, Landrover, Morgan Stanley, Barcleys, Target, BP vs. artık ya doğrudan Çin firması ya da Çin sermayesinin ortak olduğu firmalardır. Aşağıdaki haritada 2005-2009 arasında Çin'in işletme satın alma turunda uğradığı ülke ve bölgeleri görüyoruz.
Çin, devlet borcu olmayan bir ülke. Dış ticaret üzerinden devasa birikim sağlıyor. Bu miktarların büyük bir kısmını devlet istikrazlarına yatırıyor; yani başta ABD olmak üzere başka ülkelere kredi olarak veriyor. Ocak 2010 sonu itibariyle ABD'nin Çin'e olan borcu 877,5 milyar dolardı. Çin, kendi ekonomisi açısından , ABD gibi hayati öneme haiz olan ülkelerin kredi sıkıntısına düşmemeleri için elinden geleni yapıyor. Aksi taktirde bu ülkeler ya tasarruf yolunu tutacaklar ya da para basacaklar. Her iki durumda da son kertede zarar eden Çin olacak. Değeri olmayan para (dolar) ile Çin ürünleri satın alınamayacağına göre Çin, bu ticareti devam ettirmek zorundadır. Çin ekonomisi dünya ekonomisine sıkı bir bağımlılık içinde gelişmektedir.
Ama Çin, sadece devlet istikrazları satın almıyor; bu yolla kredi vermiyor. Aynı zamanda dünyanın her tarafında, emperyalist ülkelerde olduğu gibi, Batı sermayesinin savaş, siyasi kriz vb. nedeniyle girmek istemediği ülke ve bölgelerde de işletme satın alıyor. (Yukarıdaki haritada bunu görüyoruz). 2005-2009 arasında Çin dünya çapında en azından 221milyar dolarlık yatırım yaparak başka işletmelere, bankalara ortak olmuştur. Bu türden yatırımlarının miktarı ABD'de 21,3; Avrupa'da 32,9 (İngiltere 8,2; Yunanistan 7,6; İsviçre 7,2); Batı Asya'da 35,1 (İran 10,8; Kazakistan 9,7; Rusya 5,7); Doğu Asya'da 18,4 (Singapur 7; Endonezya 3,6; Filipinler 2,6); Afrika'da 36,4 (Kongo Demokratik Cumhuriyeti 7,9; Güney Afrika 5,8; Nijerya 5,8; Nijer 5); Peru'da 4,4; Kanada'da 4,4; Avustralya'da 31,4; S. Arabistan'da 8; Cezayir'de 6,6 ve Irak'ta 4,1 milyar dolardır. Batılı emperyalist güçlerin rekabet ettiği hemen her ülke ve bölgede Çin, sessiz sedasız yatırım yapmaktadır. Bu yatırımlar siyasi bağımlılığı da kaçınılmaz olarak beraberinde getirecektir.
Çin, GSYİH büyüklüğü bakımından Japonya'yı geçerek dünya ikinciliğini devralıyor:
Çin'in GSYİH'sı 1985'te ABD'ninkinin ancak yüzde 7'sine denk düşüyordu; bu oranın 2010'da yüzde 38'e yükseleceği tahmin ediliyor. Japonya'nın GSYİH'sı 1995'te ABD'ninkinin yüzde 71'ine denk düşecek kadar artıyor, ama sonraları hızla düşmeye başlıyor; 2010'da bu oranın yüzde 34'e düşeceği tahmin ediliyor. 2010'da Çin'in GSYH bakımından Japonya'yı da geçerek dünyanın ikinci büyük ekonomisi olacağı tahmin ediliyor.
Dünya ekonomisinde güç dengesi değişiyor:
20. yüzyılın sonu ve 21. yüzyılın başında veya 1990-2007 arasında dünya ekonomisinde güç dengesinin hızlı bir değişim sürecinde olduğunu görüyoruz. 1990'dan 2007'ye G-7 ülkelerinin dünya GSYİH'ındaki payı yüzde 49'dan yüzde 43'e düşerken, Bric-ülkelerinin payı nispeten hızlı artarak yüzde13'ten yüzde 21'e çıkıyor. Döviz rezervi bakımından ise hakimiyet Bric-ülkelerinde.
Geleceğin güç dengesinde bazı ülkelerin yeri:
2000-2008 arasında dünya ekonomisinin büyümesine Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin'in katkısı (Bric-ülkeleri) yüzde 46,3 oranındaydı. G-7 ülkelerinin katkısı ise sadece yüzde 19,8 oranındaydı.
IMF, 2008-2014 arasında bu katkının Bric-ülkelerinde yüzde 61,3'e çıkacağını ve G-7 ülkelerinde de yüzde 12,8'e düşeceğini tahmin ediyor.
Goldman Sachs'ın tahminine göre 12 sene içinde Bric-ülkeleri ekonomik güç bakımından G-7 ülkelerini geçecekler. Bunun ötesinde Çin, 10 sene içinde ABD'yi de geçerek dünyanın en büyük ekonomisi olacak. 2050'ye doğru Çin ekonomisi Amerikan ekonomisinden yaklaşık yüzde 87 oranında ve Alman ekonomisinden de 14 misli daha büyük olacak. Bu süreç içinde Hindistan, Brezilya, Rusya gibi ülkeler Almanya'yı da geçecekler. Aşağıdaki grafikte güç dengesindeki olası değişimi görüyoruz:
Jeopolitika üretme yeterliliği ve yeteneği bakımından karşılaştırma:
(Aşağıdaki veriler bir ülkenin ekonomik ve askeri gücünü, başka ülkelere bağımlılık derecesini, jeopolitika üretme yeterliliğinin ve yeteneğinin olup olmadığını gösteren en genel kıstaslardır. Konu yukarıda yeteri kadar ele alındığı için bu verileri yorumsuz aktarıyoruz).
1-Nüfus bakımından:
Ülkeler Nüfus Km2'ye düşen kişi sayısı
1)Çin: 1 330 045 000 142,6
2)Hindistan: 1 147 996 000 386,1
3)AB: 491 582 852 114
4)ABD: 304 825 000 33,2
5)Rusya: 140 702 000 8,3
10)Japonya: 127 288 000 339,9
(Bkz.:1)Berlin Atlantic Capital, Kasım 2008. 2) Spiegel; 03.02.2010, Süpermaechte in Zahlen).
Çin'de nüfusun yüzde 43'ü; AB'de yüzde 67'si ve ABD'de de yüzde 82'si şehirlerde oturmaktadır.
2-Yüz ölçümü bakımından:
Ülkeler:
1) Rusya:
2) Kanada:
3) ABD:
4) Çin:
7) AB:
8) Hindistan:
60)Japonya:
Bkz.: 1)Berlin Atlantic Capital, Kasım 2008. 2) Spiegel; 03.02.2010, Süpermaechte in Zahlen.
3-Ekonominin yapısı bakımından:
Sektörlerin GSYH'daki payı (%):
Ülke Sanayi Tarım Hizmet sektörüÇin 48,6 11,3 40,1
ABD 19,2 1,2 79,6
AB 27,1 2 70,9
(Bkz.: Spiegel; 03.02.2010, Süpermaechte in Zahlen).
Bu tabloda sanayileşmiş bir Çin, sanayisizleşen bir ABD ve sanayisizleşme sürecinde olan bir AB görüyoruz.
4-Dış ticaret bakımından:
İthalat (milyar dolar)-Çin ve ABD 2008 itibariyle ve AB, iç ticaret dahil 2007 itibariyle:
Ülkeler
Çin
ABD
AB
İhracat (milyar dolar)-Çin ve ABD 2008 itibariyle ve AB, iç ticaret dahil 2007 itibariyle Çin
ABD 1227 -
AB
(Bkz.:Spiegel; 03.02.2010, Süpermaechte in Zahlen).
ABD-Çin arasındaki dış ticarette ihracat ve ithalat oranlarının Çin lehine olduğunu görüyoruz.
5-Bazı ekonomik kıstaslar bakımından:
Döviz rezervi bakımından:Çin: 1955 milyar dolar.
ABD: 77,65milyar dolar.
Devlet borçlarının GSYH'daki payı bakımından:Çin: % 15,6.
ABD: % 37,5.
Devlet borcu: Çin: 400 milyar dolar.
ABD: 13 750 milyar dolar.
Bkz.:Spiegel; 03.02.2010, Süpermaechte in Zahlen.
Döviz rezervleri bakımından durum karşılaştırılamayacak derecede Çin'in lehine. Devlet borçlarının GSYİH'ya oranı bakımından da Çin'in durumu ABD'den oldukça daha iyi. Devlet borçlarının miktarı bakımından da durum Çin'in lehine.
6-Ekonomik güç bakımından:
Kişi başına GSYİH bakımından: ABD: 47 500 dolar.
AB: 33 700 dolar.
Çin: 6 000 dolar.
GSYİH bakımından:
AB: 14,94 trilyon dolar.
ABD: 14,44 trilyon dolar.
Çin: 7,99 trilyon dolar.
Veya 2009 tahminine göre GSYİH bakımından:
1)AB: 14,52 trilyon dolar.
2)ABD: 14,25 trilyon dolar.
3)Çin: 8,77 trilyon dolar.
4)Japonya: 4,14 trilyon dolar.
5)Hindistan: 3,55 trilyon dolar.
6) Almanya; 2,81 trilyon dolar.
9) Rusya: 2,103 trilyon dolar.
Kaynak: The CIA World factbook.
Çin ekonomisi ihracata bağımlı bir ekonomidir; Çin ekonomisinin büyümesine ihracatın katkısı 1990-2000 arasında yüzde 15 civarındaydı; bu oran 2001-2008 arasında 2 misli artarak yüzde 30'a çıkmıştır.
7-Askeri güç bakımından:
ABD: 607 milyar dolar.
AB: 285 milyar dolar.
Çin: 84,9 milyar dolar.
Asker sayısı bakımından:
Çin: 2 255 000.
AB: 2 000 000.
ABD: 1 506 000.
Kullanılabilir atom silahları sayısı bakımından:ABD: 4075 adet.
AB: 492 (Fransa: 300 ve İngiltere: 192 adet).
Çin: 176 adet.
(Kaynak: Stockolmer Institut zur internationalen Friedensforschung (SIPRI), European Council on Foreign Relation ve Federal of American Scientists, The Guardian. Aktaran: Spiegel, 03.02.2010, Süpermaechte in Zahlen).
8-Araştırma ve geliştirme bakımından:
2006 itibariyle araştırma ve geliştirme için devletin yaptığı harcamaların GSYH'ya oranı ABD'de yüzde 2,6; AB'de yüzde 1,85 ve Çin'de de yüzde 1,4 idi.
9-Yüksek teknoloji ihracatı bakımından:
Yüksek teknoloji ihracatında dünya pazarlarındaki pay (2006):Çin: % 16,9 – değer; 217 632 milyon dolar.
ABD: % 16,8 – değer; 215 780 milyon dolar.
AB: % 15 - değer; 192 992 milyon dolar.
Yüksek teknoloji ihracatının yıllık ortalama artışı (2001-2006 arası):
Çin: % 31,5.
AB: % 0,5.
ABD: % -1,6.
(Kaynak: Eurosat 25/2009. Aktaran: Spiegel, 03.02.2010, Süpermaechte in Zahlen).
Yüksek teknoloji ihracatında dünya pazarlarındaki pay bakımından Çin, ilk sırada yer alıyor. ABD ile pazar payında farkın açılacağı Çin'in yıllık teknoloji ihracatının artış oranında görüyoruz.
10-Ekonominin konjonktür hareketinde farklılaşma bakımından:
Yukarıdaki grafikte yeni bir gelişmenin başlangıcını görüyoruz. 1970'den 2004'e kadar ABD ve dünya ekonomisinde büyüme oranları yaklaşık aynı paralelde seyrediyor; büyüme oranları kriz dönemlerinde küçülüyor, ekonominin canlanma dönemlerinde büyüyor. Açık ki Amerikan ekonomisi bu dönemde dünya ekonomisinin lokomotifi rolünü oynayabiliyor; dünya ekonomisinin gelişmesini etkileyebiliyor. Ama bu durumun 2004'ten sonra değişmeye başladığını; dünya ekonomisi ve Amerikan ekonomisi arasında büyümede ve küçülmede paralelliğin kalktığını; 2004'ten sonra ABD ekonomisinde büyüme oranları küçülürken dünya ekonomisinde büyüme oranlarının yükseldiğini görüyoruz. Bu durum, gelişmenin böyle devam etmesi durumunda, Amerikan ekonomisinin dünya ekonomisinin lokomotifi olmaktan çıkmaya başladığını; dünya ekonomisinin seyrini kendi durumuna göre etkileyemediğini gösterir. İzlenmesi gereken bir sürecin başında olduğumuzu sanıyorum.
Sonuç itibariyle:
Marks'ın Kapital'inde, Engels'in ekonomi ile ilgili yazılarında ve sonra da Lenin ve Stalin'in ekonomi ile ilgili yazılarında tespit ettikleri eğilim; kapitalist üretimde uzun dönemi kapsayan durgunluk eğilimi, 100 yıllık emperyalizm döneminde tamamen doğrulanmıştır. Bu durgunluğun nedeni sermayenin, rekabetten dolayı durmaksızın yükselen organik bileşiminde ve sürekli artan tekelleşmede aranmalıdır.
Sermayeye özgü çelişkiler, sermayeler ve emperyalist güçler arasındaki çelişkiler de giderek kapsamlaşmış ve derinleşmiştir. Bunlar dünya çapında ekonomik ve siyasi istikrarsızlığın nedenidir.
Bütün bu gelişmeler, Lenin'in emperyalizm teorisini ve Stalin'in de bu teorinin uygulanışını doğru yorumladığını doğrulamıştır: Tekelci burjuvazi, modern teknoloji üretiminin bütün sektörleri üzerinde hakimiyetini kurmuştur; sermayenin organik bileşiminin yükselmesi, kar oranının eğilimli düşüşünün güçlenmesi demektir. Sermayenin aşırı birikimi, kaçınılmaz olarak sermaye ihracına; borsa spekülasyonlarına; akıl almaz mali manipülasyonlara; derivatlar (türevler) gibi yeni “mali araç”ların oluşumuna yol açar. Bu olgular ve neden oldukları para birimlerindeki dalgalanmalar;
başka bir biçimde ifade edecek olursak sermayeler arası ve emperyalist ülkeler arası çelişkilerin keskinleşmesi demektir; bu, güçlenen ve güçten düşen emperyalist ülkeler arasında dünyanın yeniden paylaşılması için sürdürülen mücadeledir. Kapitalizmde eşit olmayan gelişme yasası böyle işliyor.
başka bir biçimde ifade edecek olursak sermayeler arası ve emperyalist ülkeler arası çelişkilerin keskinleşmesi demektir; bu, güçlenen ve güçten düşen emperyalist ülkeler arasında dünyanın yeniden paylaşılması için sürdürülen mücadeledir. Kapitalizmde eşit olmayan gelişme yasası böyle işliyor.
Sovyetler Birliği ve Revizyonist Bloğun dağılmasından sonra tek süper güç olan ABD, bu konumundan yararlanmasını bilmiş; savaş ve işgal de dahil akla gelebilen bütün karşı etkide bulunan faktörleri harekete geçirerek; çok rekabet merkezli olmuş dünyada rakipleri üzerinde baskı da kurarak ve Amerikan işçi sınıfını daha kapsamlı sömürme yöntemlerini kullanarak kar oranının eğilimli düşüşünü durdurmanın ötesinde yükseltmeyi başarmıştır.
Ama 2007 ortalarında konut spekülasyonuyla başlayan mali kriz ve sonrasında 2008'de patlak veren fazla üretim krizi, Amerikan emperyalizminin sergilediği bu dinamiğin geçici olduğunu göstermiştir. 20. yüzyıl sonunda dünyanın, aynı yüzyılın başındaki dünyaya benzer olması esprisi, Lenin'in emperyalizm analizinin doğru kavrandığının bir ifadesidir; hiç kimsenin şüphesi olmasın, önümüzdeki dönem dünya çapında istikrarsızlığın artacağı ve savaş ve devrimlerin devam edeceği bir dönem olacaktır. Ama yaşanan gerçekliğe rağmen, filisten küçük burjuva, Marksizm adına konuşan avanak küçük burjuva, hala sermaye ve üretimin uluslararasılaşmasının geriye dönüşümünün olmadığından; dünya tekeline doğru gidildiğinden (teorik olarak bu doğrudur), yani emperyalist ülkeler arası çelişkilerin yumuşamaya başladığından (bu kaçınılmaz bir sonuçtur), dünya cumhuriyetinden vb. bahsedebilmekte; Leninist emperyalizm teorisinin karşısında Kautsky'nin “ultra-emperyalizmi”ni koyabilmektedir.
19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Amerikan ve Alman kapitalizminin yükselişinin yakın gelecekte dünyanın hakim gücü olan B. Britanya'yı zorlayacağı görülmeye başlanmıştı. Nitekim 19. yüzyılı son çeyreğinden I. Dünya Savaşına kadar olan dönem -yaklaşık 35-40 yıllık bir dönem- dünyanın hegemon gücü olan B. Britanya'nın Amerikan ve Alman emperyalizmi tarafından geçildiği; güç dengesinin değiştiği süreç olmuştur. Bu süreç sonunda B. Britanya tahtından olmuş, Almanya savaştan yenik düşerek geçici olarak iddiasızlaşmış ve Amerikan emperyalizmi de dünyanın yeni hegemon gücü olarak yükselmeye başlamıştı. I. Dünya Savaşıyla başlayan güç dengesinin zora dayalı değişimi II. Dünya Savaşıyla sonlandırılmıştı. Artık ABD, kapitalist dünyanın tek patronuydu, en güçlü ülkesiydi.
Şimdi de benzer bir sürecin başındayız; Amerikan emperyalizmi geriliyor, gitmek zorunda, ama bu güç dengesi değişimi daha öncekinden daha kolay olmayacaktır.
“Emperyalizm...” yapıtında Lenin, emperyalist güçler arasında dünya çapında kapitalizmin istikrarlı kalması için sürekliliği olan bir birliğin; anlaşmanın imkansız olduğunu açıklar. Rekabet eden ülkeler arasındaki eşitsiz gelişme böylesi uzun vadeli anlaşmaları imkansız yapar. Çöken güçlerle yükselen güçler arasındaki rekabet kaçınılmaz olarak savaşla geçici olarak sonlandırılır; dünya yeniden paylaşılır, çökenin yerini yükselen güç alır.
Günümüzde uluslararası arenada çelişkilerin, gerginliklerin yumuşama eğilim taşımasından ziyade daha da güçlenmesinin temel nedeni, yeni bir dengenin kurulması için, Amerikan emperyalizminin II. Dünya Savaşından sonra o dönemde yeni dengeyi kurarken oynadığı rolü üstlenecek bir ülkenin henüz olmamasından kaynaklanmaktadır. Evet, Çin yükseliyor, ama adı üzerinde yükseliyor; dünya hegemon gücü olmak için siyasi, ekonomik ve askeri alanda diğer rakipleri, özellikle ABD karşısında tam hakimiyet, tam üstünlük kurmuş değildir. Onun bu üstünlüğünü kurmaması için de özellikle ABD'nin savaş da dahil elinden gelen her yol ve yöntemi kullanacağından “ultra-emperyalizm” savunucularının da şüphesi olmamalıdır.
Dünyanın siyasi ve ekonomik güç dengesi hiçbir dönem 20. yüzyılda değiştiği sıklıkta değişmemiştir.
İlk denge değiştiren gelişme I. Dünya Savaşıyla başlamış ve Ekim Devrimiyle devam etmiştir.
I. Dünya Savaşında önce B. Britanya, ABD, Almanya, Fransa, kısmen Rusya önde gelen büyük ekonomik güçlerdi. En güçlü ve bu anlamda dünya hakimi olan B. Britanya bu gücünden çok şey kaybetmiş, birçok alanda ABD ve Almanya'nın gerisinde kalmıştı. B. Britanya'nın tek başına belirleyici hakim güç olma durumunu kaybetmesinden sonra, dünya hakimiyeti için rekabet koalisyonlaşmış bu emperyalist ülkeler tarafından başlatıldı. Savaş sonrasında kapitalist dünyada hegemon güç olarak ABD önplana çıkarken, 1917 Ekim Devrimi o zamana kadar bütünlüklü olan dünyayı ikiye böldü; bir tarafta kapitalist dünya, diğer taraftan da SCSB'nin kurulmasıyla oluşmaya başlayan sosyalist dünya.
I. Dünya Savaşında önce B. Britanya, ABD, Almanya, Fransa, kısmen Rusya önde gelen büyük ekonomik güçlerdi. En güçlü ve bu anlamda dünya hakimi olan B. Britanya bu gücünden çok şey kaybetmiş, birçok alanda ABD ve Almanya'nın gerisinde kalmıştı. B. Britanya'nın tek başına belirleyici hakim güç olma durumunu kaybetmesinden sonra, dünya hakimiyeti için rekabet koalisyonlaşmış bu emperyalist ülkeler tarafından başlatıldı. Savaş sonrasında kapitalist dünyada hegemon güç olarak ABD önplana çıkarken, 1917 Ekim Devrimi o zamana kadar bütünlüklü olan dünyayı ikiye böldü; bir tarafta kapitalist dünya, diğer taraftan da SCSB'nin kurulmasıyla oluşmaya başlayan sosyalist dünya.
II. Dünya Savaşı sonrasında Berlin-Roma-Tokyo ekseninden oluşan faşist cephe yenildi. Bu yenilgi aynı zamanda 20. yüzyılda dünyada güç dengesinin ikinci defa değişime uğramasını ifade ediyordu; ABD'nin yanı sıra SSCB de savaştan dünya gücü olarak çıktı. Emperyalist-faşist Almanya, Japonya ve İtalya'nın yenilgisinin ötesinde, “Anti-Hitler Koalisyonu”na katılmış olan Fransa ve B. Britanya da savaştan zayıflamış olarak çıktılar.
II. Dünya Savaşı sonrası; “Soğuk Savaş” dönemi dünyanın iki kampa, iki sisteme bölündüğü dönem olmuştur. SSCB'nde XX. Parti Kongresinde (1956) iktidar değişiminin olması; proletarya diktatörlüğünün yıkılarak yerini revizyonist diktatörlüğün alması dünyanın ikiye bölünmüşlük gerçeğinde bir şey değiştirmedi.
1945-1960 arasında dünya dengesinde SSCB'nin lehine bir gelişme oldu. Ama sonrasında SCCB çöküş sürecine girdi.
Kapitalist dünyanın hakimi tek başına ABD oldu; savaş sonrasının koşullarından da yararlanarak; yenik düşen ve galipler arasında olmasına rağmen zayıf düşen emperyalist ülkeleri kendine bağlayarak, OECD, NATO, İMF, Dünya Bankası gibi örgütleri kullanarak, başka ülkeleri ekonomik olarak destekleyerek tartışılmaz hakimiyetini sürdürdü.
20. yüzyılın sonuna doğru üçüncü temel güç dengesi değişimi gerçekleşti; SSCB ve Revizyonist Bloğun 1989/91'de dağılmasıyla revizyonist sistem tarihe karıştı, dünyanın siyasi haritası temelden değişti. Dünya adeta 1917 öncesi dünya dönemine geri döndü; bir kısmı jeopolitika üretme yeteneğine sahip birden fazla rekabet merkezi ortaya çıktı: ABD, Çin, Rusya, AB (Almanya, Fransa, İngiltere), Hindistan vs.
20. yüzyılda dünya güç dengesindeki ilk iki temel değişimi oldukça kısa; birkaç senelik bir zaman zarfında gerçekleşti. Ama son değişim henüz sonuçlanmadı; uzun sürecek bir sürece olarak devam etmektedir.
Şimdi süper güç konumunu devam ettirmek isteyen, askeri bakımdan diğerlerinden oldukça üstün olan, ekonomik bakımdan, AB karşısında kısmen üstün, ama diğerleri karşısında oldukça üstün olan veya entegrasyon olarak değil de ülkeler olarak ele aldığımızda bütün AB ülkelerinden üstün olan; hegemonyasını devam ettirme, jeopolitikacı Z. Brezinsk'nin anlayışına göre 21. yüzyılın en azından ilk yarısında devam ettirme kaygısından dolayı siyasi olarak “sağı-solu” belli olmayan bir dünya hegemonu ile karşı karşıyayız.
Diğerlerinin durumuna gelince:
AB:
AB, Batı Avrupa merkezli olarak hemen bütün Avrupa ülkeleriyle iktisadi formasyon olarak yapılandı. AB içinde çok sayıda devlet, çok sayıda çıkar farklılığı olarak kendini sürekli hemen her önemli uluslararası veya Avrupa çapındaki gelişmelerde göstermektedir. AB'yi güçlü kılan Almanya-Fransa arasındaki çıkar ortaklığıdır; bu ortaklığın çatışmaya dönüşmesi AB'nin de sonu demektir. Bu haliyle AB, siyasi bir entegrasyon olmaktan oldukça uzaktır; tam da bu nedenle kendine özgü jeopolitika üretme yeteneğinden uzaktır.
Bu özelliklerinden dolayı AB, dünya çapında güç dengesi sorununda sadece ekonomik güç olarak ciddiye alınabilir.
Japonya:
1990-1994 dünya ekonomik krizinden önce Japonya ABD ve AB'nin yanı sıra üçüncü emperyalist güç olarak tanımlanırdı. Söz konusu bu krizden sonra Japonya'nın “yıldızı söndü”; ülke 20 seneden bu yana o krizin sonuçlarıyla uğraşmakta; dünya politikasında sürekli pasif kalmakta ve daha ziyade de Amerikan politikasının yanında yer almaktadır. Japonya, bugün iddiasız bir konumdadır.
Çin:
“Yıldızı parlayan” ülke her halde Çin'dir. 19. yüzyılın son çeyreğinde, 20. yüzyılın I. Dünya Savaşına kadar olan döneminde B. Britanya'yı arkadan gelerek zorlayan ve dünyayı yeniden paylaşmayı talep eden Almayan ve ABD gibi Çin de, 21. yüzyılın anlaşılan o ki ilk çeyreğinde ABD'yi zorlayan ve dünyayı yeniden paylaşmayı talep edecek olan dünya gücü olarak gelişmektedir. Çin, Jeopolitika geliştirme yeteneğine sahip ülkedir.
SSCB'nden geriye kalan Rusya, askeri gücünün ötesinde potansiyel bir dünya gücüdür. Veya ileride dünya gücü olabilir de olmayabilir de. Bu doğrudan doğruya Rusya içi siyasi gelişmelere bağlıdır. Tek başına yeraltı zenginliği kullanılarak dünya gücü olunamayacağını Rus burjuvazisi de biliyordur.
Uluslararası güç dengesi güncel olarak böyle. Mevcut durum; gelişmelerin yönü belli bir dönem de böyle kalacağını göstermektedir. ABD'nin dünya hakimiyeti bugünden yarına yıkılamayacak derecede güçlüdür. Aynı zamanda arkadan gelen ve dünyayı yeniden paylaşmayı talep eden muhtemel güç Çin, bugünden yarına ABD'ye yetişip ve onu geçecek durumda değildir. Şüphesiz ki bu süreci kısaltan ve uzatan faktörler vardır. Örneğin ABD'nin dünyanın çoğunluğu tarafından çembere alınması; baskı altına alınması, Çin'in müttefiklik ilişkilerinin Rusya dışında diğer emperyalist ülkeleri de içine alarak derinleşmesi vs.
*
Bir de teorik bir yaraya dokunalım: İyi ki “küreselleşme” oldu; bolca sermaye ve üretimin uluslararasılaşmasından; güçler dengesinin değişmesinden bahsedildi. Aksi durumda emperyalizme bağımlı, yeni sömürge ülkelerin de gelişerek dünya ekonomisinde ve politikasında söz sahibi olabileceklerini nasıl kabul ettirebilirdik? Neydi o dönemler: Bir defa emperyalistsen devamlı emperyalistsin; bir defa bağımlıysan, yeni sömürgeysen sürekli bağımlı ve yeni sömürgesin! Değil mi?
Neydi o günler...”yarı sömürge, yarı feodal ülkemizde” veya yarı sömürge, yarı feodal ülkelerde kapitalizm gelişmez; bunun nedeni emperyalizme bağımlılıktır. Bu anlayışı, daha doğrusu anlayışsızlığı Leninist emperyalizm analizine mal etmekten de çekinmemiştik; çağın karakterini Lenin “Emperyalizm...” yapıtında doğru analiz etmişti (Neredeyse söylenen tek doğru buydu). Ama sıra bu analizi yorumlamaya; ülkeler bazında uygulamaya gelince Leninizmin yerini Maoculuk alıyordu. O teorik anlayıştan geriye neyin kaldığından ve çağımızı hala öyle yorumlayanların olup olmadığından bağımsız olarak emperyalizme rağmen birçok ülkenin kapitalist gelişmede küçümsenemeyecek mesafe katettiğini ve emperyalist ülkelere meydan okumaya başladığını görmekteyiz. O teori, emperyalizme bağımlı ülkelerde kapitalizmin gelişmesini yasaklıyordu; diyalektiğe, tarihsel materyalizme inanmamıza rağmen sorun bağımlı ülkelerde kapitalizmin gelişmesine gelince gelişmemezliği, değişmemezliği savunabiliyorduk.
“Emperyalizm her şeye muktedirdir” bilinçaltımıza yerleşmişti; sadece sömürmez, talan eder; sadece baskı altına almaz, işgal eder; sadece işine gelmeyen iktidarlara önerilerde bulunmaz, darbe yaptırır. Bunların hepsi doğrudur. Ama talanı, ekonomik gelişme kaynaklarını tekelleştirmesi ve böylece bağımlı ülkelerde bütün gelişme olanaklarını yok eden bir politika izlemesi örneğin K. Kore'nin, Tayvan'ın, Endonezya'nın, Meksika'nın, Arjantin'in, Brezilya'nın, Türkiye'nin, Hindistan'ın ve Çin'in kapitalistleşmesini durdurabildi mi? Emperyalist ülkelerle yükselen ülkeler, gelişmesinde belli bir mesafe kaydetmiş ülkeler arasındaki bir zamanlar -örneğin 55-60 sene önce- kapanamaz gibi görülen gelişme mesafesinin/avantajının hızla kapanıyor olması düşündürücü olmuyor mu?
Örneğin Bric-ülkelerini (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin) ele alalım. Bunların hangisi yarı sömürgedir, emperyalizme bağımlıdır? Bu ülkelerin dünya ekonomisinde oynadıkları rol, şimdilik Brezilya hariç diğerlerinin dünya hegemonyası için jeopolitika geliştirecek yetenekte olmaları ve Batının emperyalist ülkelerini korkutmaları çok şey açıklamıyor mu?
Aşağıdaki grafikte yaşlanmış ABD ekonomisindeki büyüme oranı ile Bric ülkeleri toplamında ekonomideki büyüme oranını görüyoruz. Büyüme oranlarındaki farklılık çok şeyi açıklamıyor mu?
Bu ülkeler, yüz ölçümü bakımından derinliği olan büyük ülkelerdir, aynı zamanda dünya nüfusunun yüzde 40'ı bu ülkelerde yaşamaktadır ve dünya ekonomisindeki payları da şimdilik yüzde 10'dur.
Leninist emperyalizm teorisini, kapitalizmde eşitsiz gelişme yasasını bağımlı ülkelerde; biraz nostalji yaparak söyleyecek olursak “ yarı sömürge, yarı feodal ülkeler” bağlamında reddederek savunmanın sonucu ortada değil mi?
Öylesine sordum...!
