KAPİTALİZMİN TARİHİ (1600 -1990)

KİTAP TANITIMI

KAPİTALİZMİN TARİHİ

Ekonomik Kriz Ağırlıklı

(1600-1990)

“Önsöz Yerine” yazısı Mart 2002'de hazırlandı, ama yayımlanmadı. Şu veya bu çalışmaya dahil etmeye çalıştım, ama “ekleme” olduğu bariz olduğu için çıkardım. İnanıyorum bu çalışmada yerini buldu. Yazı aslında biraz daha uzundu. Bu çalışmaya girişte kolaylık sağlayacağını umarım.

Bu çalışma Temmuz 1991-Ocak 1992 arasında hazırlandı. Bu nedenle 1990-1994 krizi ele alınmadı. Ancak, dünya ekonomisinin yeni bir krize doğru yuvarlandığından bahsedildi. Yazıldığı dönemde gelecekle ilgili görüşlerimi çıkarmadım; yanılgı olanları da aynen bıraktım. Daha doğrusu aradan 20 sene geçmesine rağmen hiçbir bölümü, konuyu “sorunlara yaklaşım bugün böyledir” diye değiştirmedim; düzeltmedim, yeniden yazmadım. Buna kavramlar da dahildir.

Çalışma kapsamlı olduğu için yazı boyunca aynı “sözleri”; aynı alıntıları birkaç kez kullanmaktan çekinmedim. Her seferinde, “bu defa şu anlamda aynı anlayışa başvuruyorum” deme gereğini de duymadım. Veya anlayışı bir kez alıntı olarak verdikten sonra, tekrar baş vurmak gerektiğinde “şu sayfadaki şu alıntı” türünden gönderme de yapmadım. İsterseniz bunu, bilim disiplininde amatörlük olarak değerlendirebilirsiniz. Ele alınan sorunu açıklayamama, okur tarafından anlaşılır kılamama kaygısından dolayı böyle hareket ettim. Anlayışla karşılanacağını umuyorum.

Başlangıçta iki kitaplık bir çalışma olarak planlanmıştı. İkinci kitapta burjuva politik ekonominin güncel sorunları incelenecekti, kapitalist ekonominin gelişmesinden kaynaklanan yeni olgular ele alınacaktı; yani kapitalist ekonomide “eski” ve “yeni”nin ne olduğu araştırılacaktı. (Yeni olan birçok olgu bu çalışmada ele alınıyor. Ama bunu burjuva politik ekonominin analizi için yeterli görmüyorum). Olmadı, ikinci kitap yazılmadı, ama içeriği bir biçimde başka çalışmalarda ele alındı (Bkz.: “Günümüzde Emperyalizm - Sermaye ve Üretimin Uluslararasılaşma Süreci” çalışması). Burjuva politik ekonominin ve aynı zamanda sosyalist politik ekonominin güncel sorunları şu veya bu çalışmada “değinilecek” sorunlar değildir. Bu nedenle, bu çalışmanın ikinci kitabının yazılmamış olduğunu düşünüyorum.

Ayrıca belirtilmediyse sayfa numaraları, kullanılan kaynak hangi dilde yazılmışsa ona göredir. Örneğin, “Kapital” cilt III, s. x yanında hangi lisanda olduğu belirtilmiyorsa -(Türkçe) yazmıyorsa- Almancasına veya da İngilizcesine göredir.

Bazı tablolar aslında olduğu gibidir. Ama çoğunu değiştirdim veya verileri tablolaştırdım, bir kısmını grafikleştirdim; oran hesapları, endeksler ekledim. Bunları belirtmedim.

Hesaplar yanlış olmasın diye çaba harcadım. Ne derece başarılı oldum, bilemem. Yanlış yapılmış hesaplar çıkarsa şimdiden özür dilerim. Ama sonucu değiştirecek değerlendirmeye maddi temel oluşturacak yanlış bir hesabın olduğunu sanmıyorum.

Yabancı dilden kavramlar kullanmamaya, mümkün olduğunca Türkçeleştirmeye özen gösterdim. Bu özen, kavramları anlatım/tanıtım konusunda da geçerlidir. Marks'ın bazı hesaplarda ve formüllerde kullandığı kavramları açıklamasını yaparak aynen aldım.

Özellikle Marks, Engels, Lenin ve Stalin'den yapılan alıntıların çoğunu bizzat çevirmedim. Çevrilmiş olanlarından karşılaştırma yaparak aldım. Bu arada, özellikle Kapital çevrilerinde akıl almaz kavram hataları yapıldığını, resmen yanlış çevrildiğini gördüm. Çevri zahmetinden kurtulmak için baş vurduğum bu yöntem, bir yazının içeriğinin başka bir dile çevrilirken ne hallere getirilebileceğini gösterdi. Kapital'in Türkçeye çevrilerini (ilk çevriler nispeten düzgün) Marks, okusaydı, ne düşünmüş olurdu bilmiyorum, ama her halükârda “bu kavramları ben mi kullanmışım” diye kendi kendine sorardı. (Çevri konusuyla ilgili olarak bkz.: İ. Okçuoğlu; “Türkiye'de Kapitalizmin Gelişmesi”, kitap 3, Bölüm X - Marksizmde Kategori ve Kavramların Yeri)...

İÇİNDEKİLER

Önsöz Yerine ............................................................................................ 13

Ekonomik Kriz ve Marksist Konjonktür Teorisi ........................................ 13

I- Marksist Konjonktür Araştırması ve Konjonktür Açıklaması................. 13

1. Marksist Konjonktür Araştırması........................................................... 15

2. Marksist Konjonktür Açıklaması ........................................................... 27

Bölüm-I

Giriş: Marksizmde Kriz Teorisi .................................................................. 33

I- Krizlerin Mümkün Olabilirliği ................................................................. 33

1. Meta Üretimi ve Çelişkileri .................................................................... 33

2. Meta Dönüşümü ..................................................................................... 36

3. Ödeme Aracı Olarak Para ...................................................................... 39

4. Üretim Sürecinin ve Dolaşım Sürecinin Ayrışması................................. 41

II- Kapitalizmde Ekonomik Krizlerin Kaçınılmazlığı................................... 45

1. Kapitalist Üretim Biçiminin Temel Çelişkisi ........................................... 45

2. Üretim Fazlalığı ve Tüketim Eksikliği Arasındaki Çelişki Veya

Üretim İle Pazar Arasındaki Çelişki............................................................ 49

3. Oransızlık-Üretim Dalları Arasındaki Çelişki.......................................... 60

4. Ortalama Kâr Oranı................................................................................. 75

5. Kâr Oranının Eğilimli Düşüş Yasası......................................................... 84

6. Kâr Oranının Düşme Eğilimli Yasasının İç Çelişkilerinin Gelişmesi ....... 96

7. Kapitalizmde Kredi ve Krizler ............................................................... 102

8. Kapitalist Dünya Pazarı ve Krizler ........................................................ 112

Bölüm-II

Tekel Öncesi Kapitalizmde Ekonomik Krizler ............................................ 115

I- Sanayi Kapitalizmi Öncesinde Ekonomik Krizler..................................... 115

1. 17. Yüzyıl Başında (1603-1620) Lübeck Ticaret Krizi (Almanya) ........... 116

2. Hollanda’da Lale Spekülasyonu (1634-1637) – (Hollanda) .................... 117

3. 1640 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 118

4. 1667 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 119

5. 1672 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 119

6. 1696 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 119

7. 1708 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 120

8. Fransa’da Law-Hisse Senedi Spekülasyonu (Fransa)............................. 120

9. İngiltere’de Güney Denizi Sahtekarlığı (İngiltere) .................................. 121

10. 1745 Paniği (İngiltere) .......................................................................... 123

11. 1763 Krizi (İngiltere) ............................................................................. 123

12. 1763 Hamburg Ticaret Krizi (Almanya) ............................................... 124

13. 1772 Krizi (İngiltere) ............................................................................. 125

14. 1778 Krizi (İngiltere) ............................................................................. 125

15. 1783 Krizi (İngiltere) ............................................................................. 125

16. 1793 Krizi (İngiltere) ............................................................................. 126

17. 1797 Krizi (İngiltere) ............................................................................. 126

18. 1799 Krizi (İngiltere) ............................................................................. 127

19. 1799 Hamburg Ticaret Krizi (Almanya) ............................................... 127

II- Sanayi Kapitalizmi ve Periyodik Krizler ................................................. 129

1. Bu Dönemde Krizlerin Karakteri Üzerine ............................................... 129

2. 1810 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 132

3. 1815 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 134

4. 1819 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 136

5. 1825 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 138

6. 1836 Krizi (İngiltere) ............................................................................... 142

7. 1839 Para ve Banka Krizi (İngiltere) ...................................................... 148

8. 1847 Krizi (İngiltere) ..........Ş................................................................... 151

9. 1857 Krizi (İngiltere, Almanya, Fransa, ABD) ........................................ 162

10. 1866 Krizi (İngiltere, Almanya) ............................................................. 174

III- Serbest Rekabetçi Dönemden Emperyalizme Geçiş Dönemi Krizleri ... 182

1. 1873 Krizi (İngiltere, Almanya, ABD ve Fransa) .................................... 182

2. 1882 Krizi (Almanya, ABD, Fransa, İngiltere) ........................................ 200

3. 1891-1893 Krizi (İngiltere, ABD, Almanya, Fransa, Arjantin ve Avusturya).................................................................................................... 212

Bölüm-III

Emperyalist Çağda Fazla Üretim Krizleri (I)............................................... 239

I- Kapitalizmin Genel Krizinin Başlamasına Kadar Olan Dönemde

Fazla Üretim Krizleri.................................................................................... 239

1. 1900-1903 Krizi (Almanya, İngiltere, ABD ve Fransa) ........................... 239

2. 1907 Krizi (ABD, Almanya, Fransa ve İngiltere) .................................... 248

II- Kapitalizmin Genel Krizi ve Fazla Üretim Krizleri (I) ............................. 270

1. Kapitalizmin Genel Krizinin Oluşumu ve Gelişmesi ................................ 270

III- Kapitalizmin Genel Krizi ve Fazla Üretim Krizleri (II) .......................... 281

Tekelci Devlet Kapitalizmi-Fazla Üretim Krizleri (I) ................................... 281

1. 1920 Fazla Üretim Krizi (ABD, İngiltere, Japonya) ................................ 281

2. 1929-1932 Dünya Fazla Üretim Krizi (ABD, İngiltere, Almanya,

Fransa, Japonya) ........................................................................................ 315

3. 1933-1937 Döneminde Kapitalist Dünya Ekonomisi .............................. 383

4. 1937-1938 Fazla Üretim Krizi ve Kapitalist Dünya Ekonomisi .............. 404

5. Bazı Sonuçlar ......................................................................................... 409

6. 1933-1939 Döneminin Bazı Özellikleri ................................................... 415

Bölüm-IV

Emperyalist Çağda Fazla Üretim Krizleri (II) ........................................... 421

I. Kapitalizmin Genel Krizi ve Fazla Üretim Krizleri (III) .......................... 421

1. Kapitalizmin Genel Krizinin İkinci Aşaması .......................................... 421

2. Kapitalizmin Genel Krizinin Üçüncü Aşaması ....................................... 436

II- Kapitalist Ülkelerin Eşit Olmayan Gelişmeleri ve II. Dünya

Savaşı’ndan sonra Ekonomik Kriz Çevriminin Bazı Özellikleri ................ 454

1. Tekelci Devlet Kapitalizmi Kriz Çevriminde Değişmeler (I) .................. 454

2. Tekelci Devlet Kapitalizmi Kriz Çevriminde Değişmeler (II) ................. 507

3. Tekelci Devlet Kapitalizmi Kriz Çevriminde Değişmeler (III) ................ 525

4. Tekelci Devlet Kapitalizmi Kriz Çevriminde Değişmeler (IV) ................ 541

Bölüm-V

Günümüzde Ekonomik Krizlerin Çevrimli Hareketi ve Stalin .................. 557

I- Tekelci Devlet Kapitalizminde Ekonomik İktidar ve Kriz Çevrimi ........ 557

1. 1950-1990 arasında Ulusal Gelirin Paylaşımı Açısından Tekellerin

Ekonomi Üzerinde Hakimiyetinin Gelişme Seyri...................................... 558

II- İnişli-Çıkışlı Durgunluk ve Tekelci Devlet Kapitalizmi ......................... 568

1. Bazı Kavramlar ve Yanlış Tespitler Üzerine ......................................... 568

2. Ekonomik Gelişmenin Kıstası Olarak Ulusal Gelir Bazında

Almanya, Fransa, İngiltere, ABD ve Japonya’da Ekonomik Çevrim

/Kriz Çevriminin Seyri .............................................................................. 581

3. II. Dünya Savaşı’ndan Sonra Sabit Sermaye 

Yatırımlarının Gelişme Seyri …................................................................. 608

Bölüm –VI

Kapitalizmin Genel Krizinin Dördüncü Aşaması....................................... 633

I- Kapitalizmin Genel Krizinin Dördüncü Aşamasına Geçişin “Sistem

İçi” Faktörleri .......................................................................................... 635

.

1. Kapitalizmin Genel Krizinin Derinleşmesinde Niteliksel Bir

Gelişme Olarak Üretim ve Sabit Sermaye Yatırımlarının Dinamiği

ve Yapısal Kriz ......................................................................................... 635

2. ‘80’li Yıllarda Kapitalist Yeniden Üretim Sürecinin Özellikleri ........... 648

II- Kapitalizmin Genel Krizinin Dördüncü Aşamasına Geçişin “Sistem

Dışı” Faktörleri ........................................................................................ 665

1. Pazar Sorunu ve Emperyalistler Arası Rekabet .................................. 666

2. Dünya Pazarının Yeniden Bütünleşmesi................................................ 672

3. Uluslararası Planda Hegemonya Mücadelesinin Yeni Boyutları.......... 674

4. Emperyalizmle Geri Ülkeler Arasındaki İlişkilerin/Çelişkilerin Yeni

Boyutlar Kazanma Olasılığı ..................................................................... 677

III- Kapitalizmin Genel Krizinin Aşamaları Üzerine

Görüşler ve Eleştiriler ............................................................................. 679

1. Kapitalizmin Genel Krizinin Aşamalarının Revizyonist Yorumu …...... 681

2. Kapitalizmin Genel Krizinin Aşamalarını Tespitte Umursamazlık....... 682

3. Kapitalizmin Genel Krizinin Aşamaları Tespitine Başka Bir Yaklaşım 683

Bölüm –VII

Kapitalizmde Kriz Türleri .........................................................................689

1. Para-Kredi-Borsa-Spekülasyon Krizleri ...............................................689

2. Borçlanma Krizleri ...............................................................................693

3. Yapısal Krizler ..................................................................................... 699

4. Tarım Krizi............................................................................................704

5. Çevre Krizi / Sorunu..............................................................................727

Bölüm – VIII

Ekonomik Krizlerin Sosyal Etkileri ....................................................... 739

I- 19. Yüzyıldaki Gelişmeler..................................................................... 739

1. Ekonomik Krizlerin İşçi Sınıfı Üzerindeki Sosyal Etkileri ................. 739

2. Ekonomik Krizlerin Köylülük Üzerindeki Sosyal Etkileri................... 754

3. Ekonomik Krizlerin Şehir Küçük Burjuvazisi 

Üzerinde Sosyal Etkileri …......................................................................756

4. Ekonomik Krizlerin Burjuvazi Üzerindeki Sosyal Etkileri ................ 757

5. Ekonomik Krizlerin Siyasi Etkileri .................................................... 759

II- 20. Yüzyıldaki Gelişmeler .................................................................. 766

1. II. Dünya Savaşına Kadar Olan Dönem ............................................ 766

2. II. Dünya Savaşından Günümüze Kadarki Dönem .............................776

Bölüm –IX

Bazı Sonuçlar ve Eleştiriler .................................................................. 791

I- Burjuva Kriz Teorileri ........................................................................ 791

1. Çeşitli Nedenlere Dayandırılan Kriz Teorileri .................................. 791

2. Tarihi Gelişme Işığında Burjuva Kriz Teorileri ................................ 796

3. Bazı Kriz Teorilerinin Eleştirisi......................................................... 803

4. Kapitalizmin Gelişmesi ve “Uzun Dalgalar” Sorunu ........................ 809

5. Tekelci Devlet Düzenlemelerinin Sınırları ........................................ 812

Bölüm – X

Türkiye Ekonomisinde Ekonomik Çevrim Sorununa Kısa Bir Bakış ... 815

1. Türkiye Ekonomisinde Tarımın ve Sanayinin Yeri ve Ekonomik

Çevrimi Etkileme Boyutları................................................................... 815

2. Türkiye Ekonomisinin Gelişme Seyri İçinde Kriz Olgusu................. 820

Ankara - 2016